Spanning oktober 2009 :: Die Wende

Opinie

door Hans van Heijningen – Algemeen secretaris SP

Welke invloed heeft de val van de muur gehad op de ontwikkeling van het socialisme in Nederland en Europa? Het voorlopige antwoord van linkse partijen als de SP in Nederland en Die Linke in Duitsland luidt: vrijheid en sociale rechtvaardigheid kunnen niet zonder elkaar. Het is dan ook niet verwonderlijk dat dissidenten uit de DDR terechtkomen bij het socialisme van deze partijen.

Het is een voorlopig antwoord dat natuurlijk weer nieuwe vragen oproept, net als het kritische boek Vragen, antwoorden, vragen van de voormalige Oost-Duitse chemicus en dissident Robert Havemann in 1970. Als communist zat hij onder Hitler gevangen, in 1963 werd hij uit de Oost-Duitse Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED) gezet, van 1976 tot aan zijn dood in 1982 zat hij onder huisarrest in het dorpje Grünheide en in 1989 – twintig dagen na de val van de muur – werd hij door de partijleiding van de SED gerehabiliteerd. Maar tot die tijd kwamen in de DDR ‘vrijheid’ en ‘meningsuiting’ zelden in dezelfde zin voor.

In de jaren zeventig en tachtig kwam ik regelmatig in de DDR, in Cottbus, Oost-Berlijn en Potsdam waar ik bevriend was met jongeren die in de film- en theaterwereld werkten en kritisch stonden ten opzichte van de SED. Zij kwamen op voor de vrijheid van meningsuiting door kunstenaars letterlijk een podium te geven waarop zij hun liederen, proza en poëzie ten gehore konden brengen. Mensen als de romanschrijfster Christa Wolf en de zanger Wolf Biermann traden op in dit circuit. Biermann – met zijn onvergetelijke lied over de man die leeuwen en tijgers weerstond, die een held was voor het volk, maar die uiteindelijk ten prooi valt aan de motten – werd in 1976 de DDR uit gezet.

Op een dag in april of mei 1979 stond er een man bij mij voor de deur die een papiertje bij zich had met mijn naam en mijn adres. Had hij gekregen van een vriendin toen hij uit de gevangenis kwam en te horen had gekregen dat hij twee keuzes had: of binnen een week het land uit of enkele jaren gevangenisstraf. Zijn misdaad? Hij had een open brief geschreven aan de leiding van de SED waarin hij het opnam voor de Polen die de onafhankelijke vakbond Solidariteit op hadden gezet. Hij had kritiek geleverd op de anti-Poolse berichtgeving door de partij en de media en had het centraal comité geadviseerd om de zwarte bladzijde van de Duits-Poolse geschiedenis van 1939 – waarbij Hitler en Stalin Polen verdeelden en onder de voet liepen – nog eens zorgvuldig te bestuderen. Dat Frank de zoon was van een DDR-prominent maakte de zaak nog ernstiger, dus weg met die lastpak…

Frank nam een nieuwe naam aan, April, de maand waarin zijn tweede leven begon. Ik bracht hem in contact met de krakers van Tetterode in Amsterdam, waar hij kon wonen. Nadat hij een uitkering had weten te bemachtigen, kon hij zich opnieuw wijden aan zijn grote passie: het schilderen. Nee, vrienden van de DDR-leiding waren we niet.

Ondanks het feit dat Frank bij mij in de buurt woont, had ik hem al jaren niet gezien. Totdat ik hem twee jaar geleden plotseling zag op een druk bezochte SP-bijeenkomst vlak bij station Lelylaan in Amsterdam. Frank was lid van de SP geworden en vertelde mij na afloop dat hij zich sterk verbonden voelde met Die Linke in Duitsland. Boos, heel boos was hij op de West-Duitse elite die de DDR op een schandalige manier had opgedoekt. Alles uit de DDR, waaronder de uitstekende sociale wetgeving, was bij het grofvuil gezet en staatsbedrijven waren voor een appel en een ei aan kapitaalbezitters in het westen verkocht. Veel burgers uit de voormalige DDR voelden zich tweederangsburgers in het nieuwe, vrije Duitsland.

De val van de Muur was geen happy end maar liep voor te veel mensen in het oosten op een sociaal drama uit. Vrijheid zonder sociale rechtvaardigheid is net zo onacceptabel als het omgekeerde.