Spanning, mei 2009 :: Het rijke rode leven - Deel 45

Het Rijke Rooie Leven

Deel 45: Japer Schaaf, over Karl Marx (1818-1883)

Vriend en vijand noemen tegenwoordig de naam van Karl Marx als iemand die een kritische theorie over het kapitalisme heeft ontwikkeld. Sinds enkele tientallen jaren stond zijn theorie bij het vuilnisvat, maar er lijkt sprake te zijn van een positieve herwaardering. In Spanning kunnen we uiteraard niet uitgebreid zijn theorie behandelen, maar deze rubriek is een goede plaats om te wijzen op een klein werkje van Marx waarin zijn theorie in het kort is weergegeven.

De geschiedenis kent hoogtepunten van actie en verandering. Dat zijn dan tegelijk momenten waarin mensen meer dan anders gedwongen worden zelf over de bestaande situatie én over de gewenste toekomst na te denken. Dit gold in Nederland bijvoorbeeld voor de ‘roemruchte jaren zestig’, waar zo vaak naar wordt verwezen. Toen veranderde er heel wat, in ieder geval veel uiterlijke vormen. En dus werden veel mensen gedwongen over het eigen leven en over de maatschappij na te denken, en actie te voeren. Helaas, zou je bijna zeggen, komt daarna alles weer in rustiger vaarwater. Inderdaad valt de hectiek niet tientallen jaren vol te houden.

Opkomst van het kapitalisme

Toen Karl Marx opgroeide en student werd, kwam hij ook terecht in een toegenomen hectiek. Maatschappelijk was er veel aan de hand. Het was de tijd van na Napoleon, maar vooral sociaal-economisch was er enorm veel gaande. De moderne industrie kwam op, toen nog vooral in Engeland. Met die industrie ontstond ook de moderne arbeider, die leefde in de ellendige omstandigheden die deze nieuwe tijd van het industriële kapitalisme kenmerkten.

Een hectische tijd dus, waarin veel kritiek op het bestaande werd geuit. Als student filosofie in Berlijn kwam Marx dan ook niet toevallig in aanraking met kritische docenten en medestudenten. Deze waren erg onder de indruk van de filosofie van Ludwig Feuerbach, die een principiële kritiek op het christendom formuleerde. Deze kritiek van Feuerbach was niet eens zo zeer gericht tegen het geloof zelf, maar vooral tegen een maatschappij die vol zat met religieuze vooroordelen, onwaarachtigheid en onderdanigheid.

De wetenschapper

Dat was voor Marx een begin. Tegelijk was hij voor zichzelf een zeer strenge wetenschapper. Altijd aan de studie, en alle onderwerpen die maar denkbaar zijn nam hij onder de loep. Maar bovenal was hij betrokken. Dwars door al zijn wetenschappelijke publicaties heen loopt als rode draad zijn verontwaardiging over armoede en onderdrukking, vooral ook tegen de onderdanigheid en vervreemding die daarbij bestaat. De gewone mensen, de arbeiders voorop, moeten groeien in hun zelfbewustzijn. Daarvoor wilde Marx in zijn boeken de munitie aandragen. Hij verwerpt een maatschappij die uitbuiting sanctioneert. Als kritische communist – een woord dat in die tijd vrijwel identiek was aan socialist – leeft hij door zijn kritische politiek noodgedwongen een groot deel van zijn leven als banneling in Engeland. Tot zijn dood bleef hij ageren en schrijven. Hij analyseerde de geschiedenis, de eigentijdse maatschappij en de kapitalistische economie. Zijn bekenste boeken zijn Het Communistisch Manifest en Het Kapitaal. Het eerste – samen met zijn vriend Friedrich Engels geschreven – is een revolutionair strijdprogramma voor het socialisme. Het tweede is de noodzakelijke onderbouwing van de kennis van de huidige maatschappij. Wil je een betere wereld bereiken, dan moet je de huidige goed begrijpen.

De huidige omstandigheden vormen de voorwaarde voor verandering. Strijd en kennis gaan bij Marx hand in hand.