Tribune 03/2001 Privatisering: Stroomschokken

Tribune 16 maart 2001

Half Nederland zonder stroom, omdat de elektriciteitsproducent besloten heeft de kraan dicht te draaien. Kan dat? Helaas wel, ja. Recente gebeurtenissen in Californië bewijzen het. De grote boosdoener heet privatisering. Omdat die filosofie van 'alles verpatsen' ook bij ons al flink wortel heeft geschoten, gaan we bange tijden tegemoet. Laat u niet in de luren leggen door beloftes over lagere prijzen en meer efficiency. De enigen die er baat bij hebben zijn de directeuren van de energiebedrijven. Alles draait om winstbejag en ijdelheid. Mag het licht van de stroomproducenten alsjeblief ook uit!

In Californië – het rijkste deel van het machtigste land ter wereld – werd half januari de noodtoestand uitgeroepen. Twee grote elektriciteitsbedrijven stonden op de rand van een faillissement en dus weigerden de geprivatiseerde stroomproducenten nog langer te leveren. 'Vanwege de verantwoordelijkheid die wij tegenover onze aandeelhouders hebben,' verklaarde de ook in Nederland actieve producent Reliant. Miljoenen huishoudens, ziekenhuizen en grote bedrijven als Apple en Hewlett-Packard kwamen daardoor zonder stroom te zitten. Alleen de gevangenissen bleven buiten schot. De gebeurtenissen in Californië laten op treffende wijze zien waartoe de privatisering van nutsvoorzieningen leiden kan. Vier jaar geleden, op het moment van de privatisering, kende de staat nog een overcapaciteit aan stroomproductie van ongeveer dertig procent. Inmiddels is er echter een tekort aan productiecapaciteit geschapen, zodat de prijs omhoog schiet en dus ook de winst van de producent. Weliswaar heeft de Amerikaanse overheid consumenten bij de privatisering willen beschermen door maximale verbruikersprijzen vast te stellen, maar dat blijkt de problemen allerminst buiten de deur te houden. Sterk stijgende inkoopprijzen en vaste verkoopprijzen leiden immers tot verliezen bij de distributiebedrijven met stopzetting van de levering als absurd gevolg. De voorlopige oplossing in Californië is dat de staat nu zelf voor miljarden dollars stroom is gaan inkopen. Via de belastingen worden zodoende de energiekosten drastisch opgeschroefd. Allemaal ten gunste van de woekerwinsten van bedrijven als Reliant.

De 'geest van Californië' zweefde boven het Kamerdebat over de volgende stap in de privatisering van de nutsbedrijven

Kan de voorgenomen en deels al uitgevoerde privatisering ook in Nederland tot 'Californische toestanden' leiden? Nee, meldde EnergieNed, de organisatie van energie-bedrijven, onmiddellijk. 'Een crisis als in Californië is in Nederland onmogelijk.' Een onlangs verschenen rapport van adviesbureau Cap Gemini Ernst & Young trekt echter een heel andere conclusie: 'Tijdig investeren in toekomstige productiecapaciteit is na privatisering uiterst onwaarschijnlijk en dit is ook precies waar het in Californië fout is gegaan.' Ben van Gils, hoofd energie van Ernst & Young in NRC: 'In principe staat de Nederlandse stroommarkt aan dezelfde bedreigingen bloot als Californië.' Stroom wordt immers pure handel, ook in Nederland. Van Gils: 'Het grote voorbeeld voor bijna iedereen is het Amerikaanse Enron. Dat is eigenlijk helemaal geen energiebedrijf, maar een keiharde bank, een financiële instelling die zich bezighoudt met risicomanagement, toevallig op basis van energie. Die financiële handel heeft niets te maken met de vraag of bij jou of bij mij het lampje brandt. Ik moet nog zien hoe de overheid dat in de klauwen houdt.' De 'geest van Californië' zweefde nadrukkelijk boven het debat dat de Tweede Kamer half februari voerde over de volgende stap in de privatisering van de nutsbedrijven. In 1998 is een nieuwe Elektriciteitswet in werking getreden, die regelt dat de stroommarkt vanaf uiterlijk 2004 volledig vrij moet zijn. Vooruitlopend daarop is de uitverkoop al gestart. Drie van de vier Nederlandse stroomproductiebedrijven zijn al opgekocht door buitenlandse concerns, en de distributiebedrijven staan te trappelen om óók commercieel te gaan. Het enige wat hen nog tegenhoudt, is de discussie over wat er moet gebeuren met de energienetwerken: de kabels en de leidingen. Minister Jorritsma van Economische Zaken vindt dat ook die verkocht kunnen worden, maar het is haar nog niet gelukt een Kamermeerderheid hiervan te overtuigen. In het debat hierover op 13 februari liet PvdA-woordvoerder Crone weten eerst harde garanties te willen hebben over de onafhankelijkheid van de beheerder van het leidingennet, voordat hij het sein voor verkoop op groen zet.

'Het argument dat marktwerking uiteindelijk leidt tot efficiency en lagere prijzen gaat gewoon niet op'

'Jorritsma ging bijna op haar knieën,' vertelt Kamerlid Jan de Wit die namens de SP aan het debat deelnam, 'maar haar zin kreeg ze niet. De discussie gaat nu half maart verder.' Bij VVD en D66 was veel irritatie over de ommezwaai van de PvdA, die eerder altijd met de privatisering had ingestemd. Is er nu sprake van een kentering? De Wit: 'Voor een deel wel. Op het idee van we moeten alles verpatsen is de PvdA aan het terugkomen. Maar de vraag is hoe ver ze gaat. Bij de sociale zekerheid heeft ze ook op de rem getrapt, maar bij bijvoorbeeld het openbaar vervoer is daarvan nog weinig te merken. En we moeten nog afwachten wat er in maart gebeurt: of de PvdA dan haar poot stijf houdt.' Wat De Wit betreft, zorgt de discussie over het leidingennetwerk voor een ommekeer in het privatiseringsdenken. 'We hebben nooit problemen met de gas en stroomlevering. Het is een publieke voorziening waar niets op aan te merken is. Die moet je nooit verkopen aan concerns die zich laten leiden door hun beurskoers en hun verplichtingen aan de aandeelhouders.' De Wit moet er helemaal niets van hebben. Maar toch is de privatisering van de nutsvoorzieningen al heel ver voortgeschreden. Welke drijfveer steekt daarachter? En in hoeverre snijden de privatiseringsargumenten hout? 'Iedereen roept altijd: Marktwerking leidt uiteindelijk tot efficiency en lagere prijzen,' zegt Nico Schouten van het wetenschappelijk bureau van de SP. 'Het zijn argumenten die gewoon niet opgaan. Die lagere prijzen gelden alleen voor de grootverbruikers. Voor de kleine verbruiker gaan de prijzen juist omhoog, blijkt in de praktijk. En hoezo efficiency? Kijk eens naar de peperdure reclamecampagnes van bedrijven als Nuon en Essent. Die zijn het directe gevolg van de marktwerking: er is grotere onzekerheid. Dus moeten er klanten gezocht worden, moet er gelobbyd worden, reclame, hogere salarissen in de top, noem het allemaal maar op. Hoe haal je al die extra kosten er dan vervolgens uit? Heel simpel: de arbeid uitpersen! Dáár zit 'm de efficiency. Maar maatschappelijk gezien is de winst nul-komma-nul. Het Utrechtse energieproductiebedrijf UNA werd in 1998 opgekocht door het Amerikaanse Reliant. Binnen twee jaar was het personeelsbestand gehalveerd: van ruim 1100 naar rond de 500. En kijk eens rond in de wereld, bijvoorbeeld in de VS en Australië. Dan zie je dat zich steeds vaker calamiteiten voordoen. En steeds blijkt dan achteraf dat er onvoldoende onderhoud is gepleegd. Efficiënt?'

'Privatisering is vooral in trek bij de directeuren van de grote energiebedrijven. Zij kunnen zichzelf een hoger salaris toekennen'

Een ander vermeend voordeel is de keuzevrijheid die de geprivatiseerde energiesector zou bieden aan de consument. Schouten noemt dat grote onzin. De 'energiefabrieken' blijven gewoon hetzelfde. En de elektronen, want daar praten we in feite over, ook. Het gaat dus alleen maar om wie de rekening stuurt.' Op milieugebied is ook al geen voordeel te verwachten van privatisering. De onderzoekers Van Soest en De Groot van de Universiteit van Tilburg en de Vrije Universiteit in Amsterdam concludeerden onlangs juist het tegendeel: een vrije energiemarkt is schadelijk voor het milieu. Ze zagen elders in de wereld dat de prijzen na liberalisering sneller op en neer gaan, en dat bedrijven daardoor erg terughoudend worden met investeringen in energiebesparende technologieën. Er spreekt dus nogal wat tegen het pure marktdenken in de energiesector. Wat is er dan toch zo interessant voor de branche om privatisering hartstochtelijk na te jagen? Schouten: 'Privatisering is vooral in trek bij de directeuren van de grote energiebedrijven. Zij kunnen zichzelf een hoger salaris toekennen als de overheid zich nergens meer mee bemoeit. Een puur particulier belang dus. Verder komen er bij privatisering extra aandelen op de markt en die leveren natuurlijk ook weer dividenden op. Ook dat is interessant voor de hogere lagen in de bedrijven. En wat ook meespeelt, is ijdelheid. De topman kan de grote, belangrijke jongen gaan uithangen. Swelheim van Nuon is daar een goed voorbeeld van.'

Het enige belang dat gemeenten en provinciebesturen bij de verkoop hebben is van financiële aard. Het draait puur om de poen

Naast de bedrijven zelf, zijn het in toenemende mate hun eigenaren – gemeente en provinciebesturen – die aandringen op volledige privatisering. Niet vanwege hogere ideeën, maar puur om de poen. PvdA-woordvoerder Crone kreeg onlangs bijvoorbeeld een brief van alle PvdA-gedeputeerden, waarin hij gewezen werd op het grote financiële belang dat de provincies hebben bij de verkoop. De provincies Groningen en Friesland hebben hun aandelen in respectievelijk Essent en Nuon in gedachten al honderd keer van de hand gedaan, om met de opbrengst een peperdure magneetzweeftrein te kunnen betalen. En de gemeente Eindhoven is al een stap verder, en heeft haar energiebedrijf – vooruitlopend op de Kamerbeslissing – al daadwerkelijk verkocht: voor vierhonderd miljoen aan het Spaanse Endesa. Met het zweet in de handen volgen ze nu in de lichtstad de Haagse discussies: als de Kamer de verkoop van het leidingnet blokkeert, levert de transactie veel minder geld op. De waarde van de distributiebedrijven wordt namelijk voor pakweg driekwart gevormd door de leidingen. Maar wellicht vindt Eindhoven alsnog een creatieve uitweg. De richting is al gewezen door de Friese gedeputeerde Jansen, die overweegt de Nuon-aandelen aan een Duitse of Belgische overheid te verkopen. 'Als de netten maar in handen blijven van de overheid. Dat kan in mijn ogen ook een buitenlandse zijn. Tenminste ik heb nergens gelezen dat dat niet mag,' liet hij weten in het blad Binnenlands Bestuur.