Tribune 03/2001 Duikboten zetten mens en milieu op het spel

Tribune 16 maart 2001 POKER ONDER WATER

Duikboten zetten mens en milieu op het spel

Nog steeds zijn duikboten wereldwijd de trots en 'elite' van de strijdkrachten. Nog steeds spelen de mogendheden een uiterst riskant poker-spel in de diepten van de wereldzeeën. Sinds de ramp met de Russische Koersk weten we dat het ook gruwelijk fout kan gaan. In werkelijkheid is het onderwater-poker een aaneenschakeling van ongelukken en rampen. En de spelers laten zich niet graag in de kaarten kijken.

'Ik had nog zó gezegd: niet op de rode knop drukken!!!' Wellicht schreeuwde de gezagvoerder van de Amerikaanse duikboot USS Greeneville die woorden, nadat zijn vaartuig vorige maand bij Hawaii het Japanse visserijopleidingsschip Ehime Maru 'per ongeluk' tot zinken had gebracht (zie kader). Want op het moment van het ongeluk, waarbij de commandotoren van de Greeneville zich onderin de romp van de Japanse schuit boorde, zaten burgers op twee verschillende plaatsen met de besturing van de kernonderzeeër te 'spelen', nota bene tijdens een riskante 'emergency blow'-oefening. Een woordvoerder van de Amerikaanse vloot verklaarde dat er drie mogelijkheden waren: het roer, de sonar of de ballastregeling. Van de vijfendertig opvarenden van de Ehime Maru worden er nog negen vermist. Het ongeluk is het zoveelste in een lange reeks voorvallen, aanvaringen en regelrechte rampen met onderzeeboten (zie kader). Alleen al van de Russische marine zijn nu 121 incidenten sinds 1956 bekend. Soms kreeg de buitenwereld er iets van mee; zoals in het geval van de Greeneville of de Koersk die afgelopen zomer met man en muis verging in de Barentszee. Meestal blijft het echter slechts gissen naar wat zich onder de oppervlakte van de wereldzeeën allemaal afspeelt. En hopen dat er niets gebeurt, want een ongeluk met een kernonderzeeër – nucleair aangedreven en eventueel voorzien van atoomwapens – kan een enorme milieuramp ontketenen. Om maar te zwijgen over de levens van vele duizenden jonge bemanningsleden die op het spel staan! De Noorse milieuorganisatie Bellona Foundation volgt de ontwikkelingen aan het 'onderzeeërsfront' met argusogen. Niet in de laatste plaats vanwege de geografische ligging van het land: de Russische marine-haven Moermansk ligt om de hoek en de Barentszee, de Noordelijke IJszee en de noordelijke Atlantische Oceaan zijn geliefde duikbootstekkies. 'De ergst denkbare ramp met een onderzeeër is een ongeval met de reactor,' bevestigt Thomas Nilsen van Bellona. 'Die kan zijn koeling verliezen. Straling komt dan via het koelwater in zee of, nóg erger, direct in de atmosfeer als het schip aan de oppervlakte drijft. Er liggen in totaal zes nucleair aangedreven onderzeeboten op de bodem van de wereldzeeën: twee Amerikaanse en vier (Sovjet)Russische.' Volgens Nilsen zijn de reactoren van de Koersk 'naar alle waarschijnlijkheid' niet ernstig beschadigd. 'Maar als het wrak niet geborgen wordt, zal er vroeg of laat radio-activiteit naar het maritieme milieu lekken en bijvoorbeeld de visstand besmetten. De Koersk ligt namelijk op slechts 108 meter diepte in een van 's werelds belangrijkste visserijgebieden.'

Opperbevelhebbers en regeringen zwijgen over de incidenten. Of komen met wazige, elkaar tegensprekende verklaringen

Alle onderzeebootincidenten hebben, hoe divers hun oorzaken ook zijn, één duidelijke overeenkomst: ze worden omgeven door een mystieke waas. Zó er al iets van naar buiten komt, doen opperbevelhebbers en regeringen er het zwijgen toe. Of ze verliezen zich, (zoals bij de Koerskramp gebeurde) veel te snel in wazige, hypothetische en zelfs elkaar tegensprekende verklaringen. De toon voor die politiek van geheimzinnigheid werd gezet tijdens de Koude Oorlog. Begin jaren zestig kwamen de supermachten tot de ontdekking, dat voor duikboten een sleutelrol weggelegd was in het bedreigen en bespioneren van de communistische dan wel kapitalistische 'vijand'. Kernonderzeeërs konden maandenlang onder water blijven en dienst doen als (onzichtbare) mobiele lanceerplatforms voor lange-afstandskernwapens. Tegelijkertijd boden ze de mogelijkheid stiekem de bewegingen van andermans vaartuigen te begluren en die 'binnen torpedobereik' te houden. Deze wetenschap luidde een bijna koddige spionagemanie onder water in. Met het nodige gevoel voor humor vertelt (de Russische) ex-duikbootcommandant Igor Britanov in een Cinenova-documentaire hoe dat er soms aan toe ging: 'De Amerikanen hadden de opdracht op ons te jagen. Ze zaten overal, van de Barentszee tot ver in de Atlantische Oceaan. Het was mijn taak hen te ontdekken, ongemerkt te ontsnappen en vervolgens koers te zetten naar de Amerikaanse oostkust. Eén keer hielden we plotseling halt en schakelden alle apparatuur uit. Dat is de zogenaamde Crazy Iwan-methode. Muisstil luisterden we of de achtervolger ons misschien voorbijdenderde. Maar we hoorden niets. Dus was onze manoeuvre mislukt. Of er wás helemaal geen achtervolger.'

Over het redden van mensenlevens en het voorkomen van milieurampen werd niet gemaald. Geheimhouding was het hoogste goed

'Tijdens de Koude Oorlog patrouilleerden tientallen kernonderzeeërs in de wateren rondom Noorwegen,' weet Thomas Nilsen van Bellona. 'Russische, Amerikaanse, Britse en Franse.' Omdat er destijds in dat drukke verkeer al talloze botsingen plaatsvonden tussen elkaar bespiedende duikboten, is het allesbehalve vreemd dat er nu lang gespeculeerd werd over de mogelijkheid dat de Koersk in aanvaring was gekomen met een Amerikaanse soortgenoot.

Maar door de jaren heen maalden admiraals, spionagechefs en regeringsleiders daar niet om. De angst dat de 'anderen' misschien meer wisten dan de eigen inlichtingendiensten overheerste alles. Geheimhouding was het hoogste goed. Als het fout ging kreeg niet de redding van mensenlevens of het voorkomen van een milieuramp de hoogste prioriteit, maar het veilig stellen van geheime informatie en communicatieapparatuur. Voorbeelden onderschrijven dat. Toen de Russische K-219 in 1986 door een kernreactorlek bij Bermuda in moeilijkheden kwam, beval het Sovjetopperbevel de opvarenden – ondanks acuut levensgevaar – toch aan boord te blijven. Want anders zouden de Amerikanen het schip afslepen… en bestuderen natuurlijk! De K-219 bleek echter niet meer te redden. Vier bemanningsleden kwamen om in de vrijgekomen gassen en vlammen, de rest ontkwam ternauwernood dankzij de commandant van de K-219 die zijn mensen tegen de bevelen in opdracht gaf om het brandende en op exploderen staande schip te verlaten. Moskou nam hem die beslissing niet in dank af. Het risico dat de zwaarbewapende kernonderzeeër in Amerikaanse handen had kunnen vallen, werd de commandant zwaar aangerekend en hij werd op non-actief gesteld. In 1968 zonk de USS Scorpion in de buurt van de Canarische Eilanden. De voltallige crew van 99 koppen liet daarbij het leven. Een kwart eeuw (!) na datum kwam de Amerikaanse marineleiding met een most likely scenario, maar tot op de dag van vandaag tasten nabestaanden van de slachtoffers in het duister over de ware toedracht van dat raadselachtige ongeval. Vijf jaar voor het vergaan van de Scorpion was de USS Thresher indertijd de modernste duikboot ter wereld hetzelfde lot beschoren. Volgens de ontwerpers zou de Thresher het diepst en het stilst kunnen duiken van alle onderzeeërs die ooit te water waren gelaten. De afloop van zijn eerste missie was even absurd als tragisch: het schip ging zó diep dat hij nooit meer bovenkwam. Door de enorme druk implodeerde de Thresher 1500 voet onder de zeespiegel. Honderdnegen-en-twintig jonge mensen bleken nadien te zijn opgeofferd aan nalatigheid van hogerhand. De pressie in de pijpleidingen was vooraf niet aan de praktijk getoetst. Het vooruitzicht de Sovjets technisch gesproken op achterstand te zetten, woog kennelijk zwaarder dan ieder mensenleven. De geheime codeboeken van de Koersk mochten niet in vreemde handen vallen, dus lieten de Russen 118 man gewoon stikken

De recente catastrofe met de Koersk bewijst eens te meer dat het pokerspel – met bemanningsleden als dodelijke inzet – nog altijd voortduurt. Nadat vanuit de onderzeeër klopsignalen waren gehoord, weigerden de autoriteiten aanvankelijk, tot grote woede van zowat de hele wereld, Britse en Noorse reddingswerkers in de buurt van de gezonken kolos toe te laten. Later gebeurde dat wél, maar toen was het al veel te laat. Honderd-achttien Russen konden letterlijk en figuurlijk stikken! Defensie-specialist en NRC-journalist Menno Steketee meent te weten wat daar achter zit. 'In de Koersk bevonden zich uiterst geheime codeboeken, die het een en ander vertelden over strategie en tactiek. De Russen wilden uiteraard niet dat de Britten deze gegevens in handen kregen.' Hoe happig sommige landen er op zijn gezonken duikboten van de 'tegenpartij' te bergen, illustreert Steketee met een voorbeeld. In 1974 was de Sovjetonderzeeër K-129, met 98 man en drie nucleaire raketten aan boord, vergaan in de Pacific. Begerig als de Amerikanen waren om de Russische communicatieapparatuur in handen te krijgen, voerden ze in het diepste geheim een poging tot berging uit. Ondanks het toen voor onmogelijk gehouden budget van een half miljard dollar, mislukte die operatie. Het Kremlin heeft overigens altijd volgehouden dat de K-129 door een aanvaring met een VS-onderzeeboot was gezonken. Een these die niet eens onaannemelijk is, omdat de Russen zich suf zochten naar het wrak, terwijl de Amerikanen verdacht snel ter plekke waren… Onderzeeërs spelen volgens Steketee nog steeds een uiterst belangrijke rol in het onzichtbare spel van high tech spionage, onderhuidse dreigementen en subtiele politieke statements. Steketee: 'Vanwege hun capaciteiten zijn duikboten zeer geschikt voor spionagemissies. Als twee Joegoslavische marineofficieren elkaar op de kade aan de Adriatische kust bellen met mobiele telefoons, valt dat signaal doorgaans niet per satelliet op te pikken. Wel kun je met een onderzeeboot stiekem hun territoriale wateren binnenvaren, een antenne uitschuiven en zo de communicatie onderscheppen. Verder gaat van onderzeeërs een enorme dreiging uitgaan. Tijdens de Falkland-oorlog hoefden de Britten alleen maar te zéggen dat ze er een in de buurt hadden om de Argentijnen hun hele vloot binnen te laten houden.' 'De Koersk,' vervolgt Steketee, 'was een duikboot uit de zogenaamde Oskar-klasse, speciaal ontwikkeld voor acties tegen oppervlakteschepen. Dit type schaduwt onder meer Amerikaanse vliegdekschepen. Als Washington besluit een vliegdekschip naar China of Taiwan te sturen, kan Moskou met een onderzeeër uit de Oskar-klasse een diplomatiek signaal afgeven. Binnen de bestaande mix van marineschepen hebben onderzeeboten dus zeker toekomst.'

'De vraag is niet of, maar wanneer en in welke hoeveelheid er radioactief afval naar buiten zal komen'

Femke Bartels, medewerker van Greenpeace en gespecialiseerd in nucleaire vraagstukken, gelooft echter niet in die 'toekomst'. 'Als het écht fout gaat, zoals bij de Koersk, ligt er gewoon een kernreactor op de zeebodem. De vraag is niet of, maar wanneer en in welke hoeveelheid er radio-actief afval naar buiten zal komen. Tel daarbij het aantal mankementen aan die boten, de staat waarin de Russische vloot verkeert, het moreel van het personeel dat niet betaald wordt en je kunt maar één conclusie trekken: die kernonderzeeërs zouden meteen uit de vaart genomen moeten worden. Niet alleen in Rusland, maar ook in de VS en in Groot-Brittannië. Want keer op keer loopt het mis. En die duikboten dienen geen enkel doel.' Wie daarentegen nog gelooft in de spionagefunctie van onderzeeërs, zou eens kennis moeten nemen van de affaire rondom John Walker. Deze Amerikaanse ex-marineman werd in 1985 gearresteerd, omdat hij twintig jaar lang alle posities van VS duikboten aan de KGB had doorgespeeld. Tot overmaat van ramp bleek Walker ook nog eens de supergeheime codeersleutels aan de Russen verkocht te hebben. En dus was er al die tijd een uiterst merkwaardig soort verstoppertje gespeeld: je probeert ongemerkt de ander op te sporen en te schaduwen, terwijl de ander precies weet waar je zit en wat je van plan bent. Een kleuter zou het nog te onbenullig vinden! Maar de grootmachten zijn kennelijk nog steeds bereid om er mens en milieu voor op het spel te zetten.