Tribune 10/2003: interview met Karel van Wolferen

Tribune 17 oktober 2003

‘Ooit komen de Amerikanen erachter dat ze genaaid zijn door hun regering.’

‘Om volgend jaar de herverkiezing van Bush veilig te stellen, zouden de neoconservatieven desnoods een crisis in Noord-Korea fabriceren.’ Karel van Wolferen (62), draait er niet omheen. Dat doet de hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam ook niet in het boek, waarin hij de Amerikaanse politiek op de schop neemt. ‘In de Verenigde Staten regeert momenteel de waanzin.’ De Tribune sprak met de politicoloog over de ondergang van een wereldorde, een op hol geslagen tovenaarsleerling en over de grootste blunder van Balkenende en De Hoop Scheffer.

In De ondergang van een wereldorde schetst Karel van Wolferen een ontluisterend beeld van het hedendaagse Amerika. De machtigste natie op aarde zou in de greep zijn van een politieke elite, die zich overgeeft aan fantasieën. Volgens de politicoloog heeft president Bush zich omringd met een neoconservatieve coalitie van ‘militante evangelische christenen’ en ‘antibelastingactivisten’, die denken in ‘absolute waarheden’ en weinig oog hebben ‘voor de complexiteit van de maatschappelijke, politieke en economische realiteit’. Europese atlantici begrijpen niet, denkt Van Wolferen, dat de Bush-doctrine van een ‘preventieve oorlog’, (zoals in Irak) een breuk is met de Amerikaanse politiek sinds de Tweede Wereldoorlog. Het land dat nota bene een grondlegger is van de Verenigde Naties, vormt nu zelfs een bedreiging van de sindsdien relatief stabiele wereldorde. Gevolg: een samenleving vol boze, maar vooral bange mensen.

Waarom hebt u dit boek geschreven?

Omdat ik me erg interesseer in wat er op de langere termijn gaat gebeuren met onze democratie en met ons economische stelsel. Dit boek gaat over het belangrijkste probleem dat we nu op geopolitiek gebied meemaken. Wat we namelijk zien ontstaan, is een soort pseudo-feodaal systeem van grote economische machten, multinationale Amerikaanse ondernemingen om te beginnen, die de bestaande democratie ondergraven.’

U stelt dat de Amerikaanse politiek in de greep verkeert van een nieuwe klasse ‘plutocraten’, van politici die voor hun positie afhankelijk zijn van ondernemingen. Hoe konden in dit economische politieke syteem de neoconservatieven aan de macht komen?

'In de Verenigde Staten heeft een machtsovername plaatsgevonden. De instellingen die voorheen de Amerikaanse buitenlandse politiek bepaalden, zoals het State Department (ministerie van Buitenlandse Zaken) en het Pentagon, zijn geneutraliseerd. Het avontuur om het Midden-Oosten om te ploegen is bijvoorbeeld door de militaire top altijd verafschuwd. Deze traditionele elite, door de jaren heen een groot voorstander van een evenwichtige buitenlandse politiek, is nu uitgeschakeld. De neoconservatieven, een relatief klein groepje sterk-ideologisch gemotiveerde personen, vult die ruimte nu op. Zij hebben vooral toegang tot Bush gekregen, omdat die de complexiteit van de wereld niet aankan. Dat was al duidelijk vóór 11 september 2001. Na de aanslag op het World Trade Center ontstond niettemin de vreemde situatie dat de president veel meer macht kreeg, omdat het land zogenaamd in een staat van oorlog verkeerde. Je zou kunnen zeggen, dat de neoconservatieven vooral door ongelukkige omstandigheden op machtige posities terecht zijn gekomen.

In feite voeren ze een plan uit dat zij al jaren geleden hebben opgesteld. In 1997 werd in Washington The Project for a New American Century opgericht. Bij de eerste ondertekenaars van dit utopische project zaten bekende namen uit de hedendaagse Amerikaanse politiek: vice-president Dick Cheney, Minister van Defensie Donald Rumsfeld, onderminister van Defensie Paul Wolfowitz en de invloedrijke Defensiespecialist Richard Perle. In tegenstelling tot wat veel commentatoren zeggen, streefde deze groep géén Amerikaanse hegemonie in de wereld na. Die hadden ze namelijk al! De rest van de wereld, inclusief China en Rusland, aanvaardde die heerschappij ook. De Verenigde Staten werden gezien als de belangrijkste architecten van een internationale wereldorde, die door iedereen wel comfortabel werd geacht. Elk land kon erop vertrouwen dat de Amerikaanse buitenlandse politiek gebaseerd was op goede bedoelingen. Dat vertrouwen heeft Bush met de onrechtvaardige oorlog in Irak in één handomdraai vernietigd. Met andere woorden: dankzij de neoconservatieven dreigt Amerika en de Verenigde Staten hun hegemonie juist te verliezen.’

De Amerikaanse conservatieven zijn niet behoudend, maar revolutionair?

‘Ze stammen af van revolutionairen. Het is de tweede generatie van groepen radicale politieke denkers. De eerste generatie bestond voornamelijk uit marxisten en – vooral – trotskisten, onder wie Irving Kristol, die het idee van een permanente revolutie aanhingen. Ze waren onamerikaans links, heel theoretisch en heel revolutionair. In de loop van de jaren zeventig hebben zij zich hervormd, mede door beschuldigingen aan het adres van Amerika dat zij tijdens de Vietnam-oorlog de grootste bron van het kwaad waren. Ten tijde van de Reagan-regering begonnen de neoconservatieven te proeven van de échte macht en invloed en zijn ze geworden tot hovelingen van de president.’

Het Amerika van Bush omschrijft u als het land van een ‘tovenaarsleerling’ met een op hol geslagen fantasie. De buitenlandse politiek van de Verenigde Staten is volgens u ‘paranoia’ en gebaseerd op een ‘utopie’.

‘Wat de huidige neoconservatieven Bush te bieden hebben, is een wereld zonder complexiteit: zwart-wit, voor- en tegenstanders. Hun hele manier van doen, spreken en schrijven past bij deze president. Hij is onwetend, niet nieuwsgierig en denkt alleen in termen van goed en kwaad. Hij en de neoconservatieven leven in een gesloten denksysteem, zoals je dat ook wel bij orthodoxe marxisten vindt. Tegenover critici hebben ze een soortgelijke houding: kritiek op het Amerikaanse buitenlandbeleid bewijst volgens hen hoe slecht het gaat met het intellectuele leven in de Verenigde Staten. Het is een stel uiterst gevaarlijke lieden, omdat ze de kans hebben gekregen hun fantasieën te realiseren. De politieke strategen rondom Bush zijn volslagen rücksichtlos. Om volgend jaar de herverkiezing van de president veilig te stellen, zouden ze zelfs bereid kunnen zijn een crisis in bijvoorbeeld Noord-Korea te fabriceren. Dat brengt risico’s met zich mee, vooral voor China en Rusland, maar niet voor de Verenigde Staten zélf.’

De Nederlandse buitenlandse politiek, schrijft u, is een schoolvoorbeeld van het Europese slaafse denken na een halve eeuw van ‘comfortabele transatlantische militaire garanties’.

‘Wat Balkenende en De Hoop Scheffer vooral fout doen, is dat ze het moeilijker maken voor de Europese Unie om tot een gemeenschappelijk standpunt te komen en daarmee tot een gemeenschappelijk buitenland- en defensiebeleid. De NAVO is achterhaald. Een ‘bondgenootschap’ bestaat alleen bij de gratie van wederkerigheid van doelstellingen en een vorm van consensus over hoe deze te bereiken. Het huidige Amerikaanse buitenlandse beleid doorbreekt deze gemeenschappelijkheid en leidt tot een stelsel van vazalstaten. De Nederlandse regering heeft er zeer verkeerd aan gedaan troepen naar Irak te sturen, omdat we daarmee een verlengstuk zijn geworden van een bezettingsmacht.’

Wat is uw alternatief?

‘De relatief stabiele wereldorde die we hadden moet worden gered. Dat is het enige wat we bezitten! Anders geven we onszelf over aan de golven. De Europese Unie moet politiek – en niet alleen economisch – verder integreren en ook buiten Europa op zoek gaan naar bondgenoten om de internationale orde te redden. Bijvoorbeeld via de Verenigde Naties. Dit instituut kent veel tekortkomingen, maar is het enige podium dat we hebben voor een rechtmatige internationale politiek. Die opvatting is niet anti-Amerikaans, maar juist pro-Amerikaans! Ooit komen de Amerikanen erachter dat ze genaaid zijn door hun regering. Dan ontstaat een situatie dat Amerika in zijn eigen schulp terugkruipt en ook gebaat is bij een relatief stabiele wereldorde.’

Waarom is uw boek nog niet verschenen in de Verenigde Staten?

‘ De grote uitgeverijen daar zijn bang om te kritische boeken uit te geven. Het Amerikaanse lezerspubliek is anderhalf jaar lang voorgelogen over Afghanistan en Irak. De kloof tussen wat het grote publiek in de Verenigde Staten als werkelijkheid ziet en wat je in een wetenschappelijk boek moet schrijven is zó groot geworden, dat mijn verhaal niet meer aansluit bij hun belevingswereld. Ik heb het geschreven voor een niet-Amerikaans publiek. Voor die markt zal ik aan ander boek moeten schrijven.

‘De ondergang van een wereldorde’ is in recensies trouwens polemisch en opruiend genoemd. Dit geeft volgens mij een absoluut verkeerde indruk. Leesbaarheid en toegankelijkheid stonden bij mij voorop. In elk hoofdstuk breng ik bestaande wetenschappelijke opvattingen te berde, om te laten zien wat voor functie die vervullen in het huidige debat over de Amerikaanse internationale politiek. Met wat in het huidige academische bestel ‘wetenschap’ wordt genoemd, valt de huidige situatie in de Verenigde Staten niet begrijpen. Aan de andere kant: als opruiend betekent dat mensen wakker worden, dan is die typering van het boek wel oké.’