Tribune 7/2002 Een verbijsterend staaltje ambtelijke corruptie

De gemeente Utrecht staat het schaamrood op de kaken. Jarenlang misbruikten enkele ambtenaren hun positie voor een winstgevende handel in onroerend goed. Waarschuwingen en meldingen werden tot op het hoogste niveau in de wind geslagen of onder het tapijt geschoven. Totdat de SP het voor elkaar kreeg, dat een enquêtecommissie uit de gemeenteraad de zaak grondig gaat onderzoeken.

Het is al weer even geleden dat een Utrechtse pandeigenaar op het idee komt zijn bezit in de Achterstraat onder te verdelen in appartementen. Hij dient een verzoek in bij de gemeente en schrikt zich vervolgens een ongeluk van de aanschrijving die kort daarop op de mat valt. Splitsing blijkt een vermogen te kosten, waarop de eigenaar er van afziet. Opmerkelijk genoeg krijgt hij niet veel later bezoek van iemand, die interesse in het pand toont. Hij laat weten dat splitsing voor hem geen enkel probleem is: hij zou het pand kopen, een vergunning 'regelen' en vervolgens de appartementen per stuk verkopen. Hoe deze man hetzelfde voornemen financieel wél rond krijgt, is de pandbezitter in eerste instantie een raadsel. Evenals het antwoord op de vraag, hoe de vreemdeling op de hoogte is van het plan om het pand op te delen. Het kwartje valt pas achteraf. De man werkt bij de gemeente…!

Als 'Operatie Big Business' al vijf jaar onderweg is, doet het ministerie van VROM er een verbluffend boekje over open

Op 28 augustus 1992 zetten de ambtenaren Van D. en Van V. een veelbelovende stap. De een is werkzaam bij de afdeling bouwvergunningen van de Dienst Volkshuisvesting, de ander bij Sociale Zaken. Samen richten ze Vedo BV op. Naarstig gaat het tweetal op zoek naar grote standspanden, die na aankoop omgeturnd kunnen worden tot goudmijntjes: appartementen in de binnenstad van Utrecht. Een jaar later, 'toevallig' vlak na het verschijnen van een gemeentelijke brochure over de gevaren van fraude en corruptie, komt er een tweede besloten vennootschap bij: Rens BV. De echtgenotes van Van D. en Van V. worden er aandeelhouders, bestuurders en directeuren van. Bij hun werkgever reppen de beide ambtenaren met geen woord over deze nevenactiviteiten. Dat effent de weg voor Operatie Big Business. Tot 2001 worden minstens 22 panden aangekocht, waarvan de helft al in de eerste vijf jaar. Althans, dat constateert het Ministerie van VROM, dat begin 1997 lucht krijgt van de affaire. Informatief onderzoek medewerkers gemeente Utrecht, Dienst Volkshuisvesting heet het voorlopige departementale verslag, dat een verbluffend boekje open doet over de huizenhandel in de Domstad. De VROM-rapporteurs ontdekken onder meer dat: er gerommeld wordt met bouwtekeningen en vergunningen; en het illustere duo (waarschijnlijk) hulp krijgt van collega's. Er wordt zelfs gesproken van 'een netwerkje'.

Hoe het een en ander ongeveer werkt, beschrijft ook een andere bron (Hoffmann Bedrijfsrecherche). Samengevat komt dat verhaal hierop neer: in 1996 wordt ambtenaar Van der V. - verbonden aan de Dienst Stadsontwikkeling én eigenaar van een juridisch adviesbureau - benaderd door een het vindingrijke koppel. Of Van der V., met het oog op een procedure, een rechtskundig onderbouwd stuk kan schrijven over kamergewijs verhuur? Later verklaarde een van de twee 'goudzoekers': 'Ik heb van Van der V. een keer juridisch advies gehad toen een makelaar me een kunstje had geflikt. (…) Van der V. heeft me deze dienst bij wijze van promotie aangeboden, waarschijnlijk in de hoop dat ik bij eventuele latere zaken weer bij hem zou aankloppen.'

Achteraf komt Ivo Opstelten tot de conclusie, dat hij in zijn Utrechtse tijd wellicht 'niet helemaal juist' gehandeld heeft

Ofschoon VROM het rapport besluit met een dringend verzoek het probleem verder te onderzoeken, leidt dit slechts tot schouderophalen in het Utrechtse gemeentehuis. Toenmalig burgemeester Opstelten, nu eerste man in Rotterdam, vindt het niet nodig om ook maar één van de andere collegeleden - laat staan de raadsleden - op de hoogte te stellen van het verslag, dat in de spreekwoordelijke lade belandt.

'Na het VROM-rapport gaf Opstelten de politie wel degelijk opdracht de zaak te onderzoeken,' zegt diens woordvoerder Michael Sijbom nu. 'Er werd echter niets gevonden en Opstelten concludeerde, dat er geen aanleiding was om actie te ondernemen. Later, toen er meer gegevens aan het licht kwamen en hij al burgemeester van Rotterdam was, heeft hij wel eens gezegd, dat hij bij nader inzien misschien toch niet helemaal juist gehandeld had. Maar achteraf oordelen is altijd makkelijker dan op het moment zelf.'

Volgens Bob Ruers, in 1997 voorzitter van de Utrechtse SP-raadsfractie, speelt er wel degelijk meer dan een inschattingsfout. 'Ook mij bereikten rond 1997 geluiden, dat er iets niet pluis was. Daar ben ik mee naar de Vertrouwenscommissie gestapt, om vervolgens door het hoofd van de Accountantsdienst afgescheept te worden met een volstrekt nietszeggend briefje: Niks aan de hand. Ongelooflijk! Want later bleek dat ze op dat moment verdomd goed wisten dat het VROM-rapport onderweg was. Ik ben toen dus gewoon besodemieterd!' Tegen het eind van de vorige eeuw, bijna drie jaar verder, krijgt Ruers een tip van een Utrechtse SP'er, dat de dubieuze huizenhandel onverminderd gaande is. Een bezoek aan het kadaster bevestigt deze aanwijzing. Ruers heeft het VROM-verslag dan nog steeds niet kunnen of mogen inzien en blijft binnen de Utrechtse raad een roepende in de woestijn.

Ook in nieuwe, diepgravende conclusies, ziet het college van B en W geen aanleiding schoon schip te maken

Pas als het Utrechts Nieuwsblad het VROM-verslag aan de vergetelheid ontrukt, stelt de gemeente een onderzoek in en lijkt er beweging in de zaak te komen. Lijkt, want van de 400 (!) pagina's tellende bevindingen waarmee recherchebureau Hoffmann komt, krijgt de gemeenteraad (opnieuw) niets te zien. En in de vijf A-viertjes die zijn samengesteld door de Accountantsdienst Staat niet veel meer dan: Veel geschreeuw, weinig wol. Op aandringen van de huidige SP-fractievoorzitter Paulus Jansen wordt er echter dieper gegraven. In april van dit jaar tapt de ingeschakelde prof. dr. A. Dorresteijn van de Universiteit Utrecht uit een geheel ander vaatje. Hij laat geen gras groeien over belangenverstrengelingen, niet gemelde nevenwerkzaamheden, negeren van meldplichten en gedogen door leidinggevenden.

Maar weer ziet het college van B en W geen aanleiding om schoon schip te maken. Leefbaar Utrecht-wethouder Gispen noemt het onderzoek van Dorresteijn, in een brief van 16 april 2002, weliswaar 'gedegen en juridisch goed onderbouwd', maar gaat vervolgens lijnrecht tegen de conclusies in. Gispen schrijft onder meer, dat 'een personeelslid zonder schuld niet wordt gestraft', dat de betrokken ambtenaren 'geen meldingsplicht' hadden, en dat 'louter het opwekken van de schijn van belangenverstrengeling (…) onvoldoende is om plichtsverzuim te concluderen'.

Bob Ruers is er woest over. 'In die brief worden de gevolgtrekkingen van Dorresteijn schaamteloos op z'n kop gezet. De feiten worden verdraaid, alle misstanden vergoelijkt. Onvoorstelbaar gewoon. Na dik tien jaar weigert de gemeente nog steeds in te grijpen. Die twee ambtenaren hadden allang ontslagen moeten worden.' Wethouder Gispen is een andere mening toegedaan. 'Belangenverstrengeling is niet bewezen en van ernstig plichtsverzuim is geen sprake,' laat hij de Tribune desgevraagd weten.

‘Ik dacht dat Leefbaar Utrecht zo voor openheid was? Weg met de achterkamertjespolitiek!…ik hoor het ze nog schreeuwen’

De SP'ers Ruers en Jansen laten het er niet bij zitten. Onder de titel 'De doofpot van Opstelten en de beerput van Gispen' zetten zij in juni hun eigen bevindingen op papier. En plotseling liggen de kaarten in Utrecht compleet anders. 'Eerst liet de gemeenteraad de zaak suffig over zich heen gaan, maar sinds ons rapportje is iedereen om,' zegt Ruers. Op 4 juli stelt de raad een enquêtecommissie in, die de hele kwestie nader moet onderzoeken. De inzet van dit zware controle-instrument is sinds enkele maanden mogelijk en wordt gezien als de lokale versie van een parlementaire enquête. Wethouder Gispen ziet er niets in. 'Ik zal me er niet tegen verzetten, maar ik ontraad het wel. Vooral omdat zo'n commissie alleen maar onrust in het hele ambtelijke apparaat zaait. Het gaat hier om niet meer dan twee rotte appels. Je moet uitkijken, dat je niet een sfeertje krijgt waarin iedereen gaat denken: Nou, het zal wel overal zo'n zootje zijn bij die ambtenaren.'

'Tjongejonge,' reageert Ruers fel. 'Ik dacht dat Leefbaar Utrecht zo voor openheid was? Weg met de achterkamertjespolitiek!…ik hoor het ze nog schreeuwen. Wie bezondigt zich daar nu eigenlijk aan? Gispen is gewoon bang, dat hij een bak met bagger over zich uitgestort krijgt. Hij wil van de hele affaire af. Als de dood dat hij is voor onrust in de club. Daarmee bedoel ik vooral de topambtenaren bij de gemeente. Dat zijn de zware jongens in het spel. Hun macht is groot en hen durft hij niet zo gauw de wacht aan te zeggen. En geloof me maar, dat hierbij heel wat meer dan twee ambtenaren betrokken zijn.'

‘Het gegeven dat hogere ambtenaren hun status als opstapje voor hun eigen privé-leven gebruiken, breidt zich als een olievlek uit’

'Als er iets is, wat deze affaire heeft aangetoond, dan is het wel dat ambtenaren zich vaak in een uiterst kwetsbare situatie bevinden,' stelt Bob Ruers. 'De overheid heeft enorme belangen in de vingers. Tegelijkertijd worden ambtenaren voortdurend blootgesteld aan de verlokkingen van de samenleving. Ook zij zien wat er in de top van het bedrijfsleven verdiend wordt. Het gegeven dat hogere ambtenaren hun status en positie als opstapje voor hun eigen privé-leven gebruiken, en ervan profiteren, breidt zich als een olievlek over ons land uit. Natuurlijk zijn niet alle ambtenaren zo, maar je ziet het steeds vaker. Als dat dan ook nog gedoogd wordt, kweek je een voedingsbodem voor corruptie. Sterker nog, als je het weet en vervolgens toelaat, dan is dat wat mij betreft gewoon uitlokking: gedogen lokt corruptie uit! Een ambtenaar die bijvoorbeeld goede maatjes is met handelaren in onroerend goed, ziet wat er te halen valt in die sector. Die ambtenaar kan dan gaan denken: Verrek, dat kan ik zelf veel beter! De overheid verloedert, als je iemand zo zijn gang laat gaan. Geen wonder dat dan het vertrouwen van de burger in de overheid verdwijnt. En daar is de politiek en niemand anders verantwoordelijk voor.'