Tribune 08/2001 Operatie Doofpot

Tribune 10 augustus 2001

Iedereen dekt iedereen om de nek van Ad Melkert te redden

Gesjoemel met werkgelegenheidssubsidies legt (kern)bom onder PvdA

Door de ESF-claim die Brussel bij Nederland op het bord schoof, wacht de belastingbetaler mogelijk een strop van meer dan een miljard gulden. Voor PvdA-kroonprins Ad Melkert ziet het er niet best uit. Tijdens zijn ministerschap in de periode ’94-’98 zaaide hij de kiemen voor een ‘cultuurtje’, dat ons land nu duur komt te staan. ‘Europa’ en ‘PvdA’ blijkt een brisante combinatie.

Voor mevrouw R. begon het allemaal veelbelovend. De 58-jarige Groningse (die haar naam liever niet gepubliceerd ziet) was langdurig werkloos, toen ze hoorde over een cursus ‘callcenter-medewerkster’. Enthousiast ging ze naar een informatiebijeenkomst van aanbieder Abb. Eindelijk was er uitzicht op een baan en kon ze leren omgaan met de computer. Maar al snel bleek dat laatstgenoemde wens niet in vervulling zou gaan. Er waren namelijk geen computers. ‘Die kwamen pas na acht weken. Een beetje raar natuurlijk voor een opleiding van drie maanden. Vreemd vond ik ook, dat van de elf kandidaten die de informatiebijeenkomst bijwoonden uiteindelijk maar twee deelnemers overbleven,’ vertelt mevrouw R. ‘Op een gegeven moment brak ik mijn enkel,’ vervolgt ze. ‘Ik vroeg of ze me niet konden ophalen, zodat ik de lessen gewoon kon blijven volgen. Nee dus.’ Maar tijdens de bewuste dagen stond op de presentielijsten toch het woordje ‘aanwezig’ achter haar naam. ‘Met het tekenen voor aanwezigheid was het een voortdurend gedoe. Ik volgde de cursus voor niet meer dan twintig uur per week, maar volgens de lijsten was ik er fulltime bij. Dat moest ik dus telkens veranderen.’

In 1999 verzorgde hetzelfde Abb Management Consulting Group BV uit Maastricht het scholingsproject ‘Opleidingsstructuur voor callcenters’ in Groningen. Het project werd betaald met subsidies uit het Europees Sociaal Fonds (ESF 4). Voor de cursus – nota bene gevolgd door slechts twee personen – bracht Abb het lieve sommetje van 122.000 gulden in rekening. Eind vorig jaar ging het bedrijf failliet, maar tot die tijd was het uitvoerder van tientallen uiteenlopende scholings- en werkgelegenheidsprojecten in Groningen, Noord-Brabant en Limburg (zie kader).

Europa is het beu en wil zelfs niet meer wachten op de rapportage van de commissie Koning: nu terugbetalen die hap!

Het is hommeles in ESF-land. De Europese Commissie, de voorheen zo gulle suikeroom uit Brussel, heeft met de vuist op tafel geslagen en eist minstens 440 miljoen gulden terug van Nederland. Daarbij gaat het om met ESF-gelden gefinancierde projecten, waarvan de administratie onvolledig of zelfs verdwenen is. Nog nooit verlangde Brussel restitutie van zo’n hoog bedrag uit het Europees Sociaal Fonds. Halverwege vorige maand werd een zogenaamde artikel 24-procedure tegen Nederland aangekondigd. Dit houdt in dat de EU de samenwerking met Nederland beëindigt en het geld eigenhandig gaat terugvorderen.

Europa wil zelfs niet meer wachten op de rapportage van de commissie Koning, die namens minister Vermeend van Sociale Zaken het gerommel met werkgelegenheidssubsidies onder de loep neemt. Dat verslag verschijnt pas eind deze maand, Europees Commissaris Diamantopolou is het echter beu: terugbetalen die hap. En dan gaat het alleen nog maar om de periode 1994-1996! Over de jaren erna (tot en met 1999) moet rekening worden gehouden met een claim van nóg eens een half miljard gulden...

‘Ja, Nederland valt zwaar in de prijzen,’ zegt SP-Kamerlid Jan de Wit. ‘Die 440 miljoen zijn we kwijt. Simpel zat. Maar we zijn er nog niet. ESF-projecten worden gesubsidieerd door middel van co-financiering (Brussel betaalde de helft en de andere helft kwam van het Rijk – red.). De consequentie daarvan is in feite, dat we niet 440 maar 880 miljoen kwijt zijn! Ik ben benieuwd óf en hóé het Rijk dat geld gaat terugvorderen. Bij projecten die ondertussen failliet zijn gegaan is immers niks meer te halen. Verder zijn er al meerdere serieuze werkgelegenheidsprojecten gestrand, omdat Brussel vanwege de diverse onderzoeken betalingen heeft opgeschort. We hebben nu dus echt een gigantisch probleem.’

Het ministerie van Sociale Zaken werd herhaaldelijk gewaarschuwd vanuit Brussel, maar in Den Haag gebeurde niets

Toch komt de claim uit Brussel niet zomaar uit de lucht vallen. Vijf jaar geleden al constateerde de Europese Commissie dat het bij ons niet pluis was. Voor het eerst werd toen een ESF-betaling aan Nederland stopgezet, omdat EU-inspecteurs de bestemming van teveel betaalde subsidie niet konden achterhalen. Volgens welingelichte bronnen stamt de Brusselse scepsis zelfs van nóg eerder en werd ook het ministerie van Sociale Zaken herhaaldelijk gewaarschuwd. Maar in Den Haag gebeurde niets. Vanaf 1996 begon de Europese Commissie Nederland met toenemende interesse gade te slaan. Langzaam maar zeker kwamen de ‘probleemgevallen’ bovendrijven. Zo stuitten de inspecteurs bijvoorbeeld op de ‘merkwaardige’ boekhouding van Regionaal Bureau Arbeidsvoorziening (RBA) in Goes, dat verdacht wordt van ESF-fraude met een omvang van bijna acht miljoen gulden.

Ook de toenmalige minister van Sociale Zaken Ad Melkert moet de verhoogde paraatheid van de controleurs zijn opgevallen, want in 1996 nam hij maatregelen. Opmerkelijke maatregelen zelfs. In plaats van orde op zaken te stellen, legde hij de regie van ESF-projecten in handen van Arbeidsvoorziening, het overkoepelend orgaan van arbeidsbureaus. In dagblad Trouw verklaarde Joke van der Beek, de laatste voorzitter van Arbeidsvoorziening, dat ESF-geld vervolgens gebruikt werd voor het opvullen van begrotingstekorten. Twee jaar eerder had de minister 400 miljoen gulden weggehaald bij Arbeidsvoorziening, omdat hij zijn Melkertbanen via de gemeenten wilde laten lopen. ‘Het gat dat toen ontstond werd gedicht met ESF-geld,’ aldus Van der Beek. Een wonderlijke ‘oplossing’, want volgens de letter van de Europese wet mogen ESF-subsidies geen vervanging zijn van rijksmiddelen. Later krabden ook EU-inspecteurs zich hierover achter de oren, aangezien de begroting bij Arbeidsvoorziening – ondanks die aderlating van 400 miljoen – niet veranderd was. ‘Melkert importeerde Italiaanse toestanden’ kopte NRC Handelsblad eind juli. Volgens die krant had Melkert doelbewust de deur open gezet voor ‘een kunstje uit Zuid-Italië’: van iedere gulden twee maken. En Wim Kok vond het eigenlijk wel prima zo. Toen het kabinet in 1991 honderd miljoen op Arbeidsvoorziening bezuinigde, zei de huidige premier tegen CNV-bestuurslid Hazenbosch van Arbeidsvoorziening: ‘Die honderd miljoen kun je gemakkelijk uit Brussel halen.’ (bron: NRC).

Eind van het jaar werd de subsidiepot snel leeggemaakt. Geld overhevelen van het enenaar het volgende jaar mag namelijk niet

Wat volgt is een bijna niet te beschrijven ESF-chaos. Volstrekt onduidelijke administratie, mistige declaraties, gebrekkig toezicht: anno 2001 heeft niemand ook maar het geringste inzicht in de financiële gang van zaken in welk ESF-project ook. Arbeidsvoorziening voerde geen gescheiden ESF-boekhouding en tegen die achtergrond is het al even merkwaardig dat Deloitte & Touche, de vaste accountant van Arbeidsvoorziening, altijd goedkeurende accountantsverklaringen verstrekte. Deloitte & Touche functioneerde overigens ook als adviseur bij reorganisaties. In Arnhem werd onlangs duidelijk dat een dochterbedrijf van D&T in die hoedanigheid had opgetreden voor het regionale arbeidsbureau. Volgens het weekblad Vrij Nederland ving het adviesbureau ‘15 procent van de ESF-toezeggingen voor het verrichten van de administratie’. Daar komt nog eens bij dat de regeltjes zo ingewikkeld zijn, dat interpretatie ervan niet zelden op een ‘multiple choice’-aangelegenheid uitdraaide. De EU-regelgeving is weliswaar nog te volgen, maar lidstaten moeten de voorschriften zelf verzinnen om de ESF-doelstellingen uit te kunnen voeren. Nederland hanteert een uiterst gecompliceerde uitvoeringsregeling. In dat kader is het allesbehalve vreemd, dat in de talloze projecten die zijn onderzocht door de Europese Commissie tot nu toe slechts een handvol gevallen van bewezen fraude is blootgelegd.

Uit het ESF-jaaroverzicht van 1999 blijkt ook nog eens, dat de subsidiepot aan het einde van het jaar vaak nog even snel werd leeggemaakt. Europa verbiedt namelijk het overhevelen van geld van de ene naar de volgende planperiode. ‘Ik had al meteen de indruk dat mijn cursus veel te snel begonnen was,’ vertelt de eerder geciteerde mevrouw R. uit Groningen. ‘Hoe kun je nu starten zonder computers?’ R. begon met haar opleiding tot callcenter-medewerkster op 1 december 1999. De genoemde informatiebijeenkomst had pas vijf dagen eerder plaatsgevonden.

‘Alles schijnt erop gericht te zijn om de verantwoordelijken uit de wind te houden’

Zo groeide er in ESF-land een cultuurtje, waarbij met de grootst denkbare creativiteit de pot met poen in Brussel werd leeggegraaid. Het oorspronkelijke doel – langdurig werklozen aan werk helpen – was ingewisseld tegen het binnenhalen en opmaken van ESF-geld. En uitgerekend dat cultuurtje brengt drie PvdA-kopstukken nu ernstig in verlegenheid. De laatste drie ministers op Sociale Zaken – respectievelijk Melkert, De Vries en Vermeend (allen PvdA) – kunnen stormachtige tijden tegemoet zien. De drie wordt zwaar aangerekend, dat ze het al die jaren nalieten om maatregelen te nemen tegen de ESF-wanorde. Dat ze op de hoogte waren van de chaos, die de Nederlandse belastingbetaler wel eens meer dan een miljard kan gaan kosten, staat buiten kijf. Het overdrachtsdossier (‘Dossier nieuwe bewindspersonen SZW’) uit 1998 bevat een passage, waarin Melkert zijn opvolger De Vries attendeert op ‘het risico dat het verbeteringstraject in goede voornemens blijft steken en dat als gevolg van controles door Brussel in negatieve zin zal worden gerapporteerd over de uitvoering.’

In maart van dit jaar kwam de commissie Koning met een tussenrapport waarin te lezen valt, dat de medewerkers van Arbeidsvoorziening en het ministerie van Sociale Zaken de ‘gesignaleerde tekortkomingen’ rond 1996 wegwuifden en ‘afdeden als incidenten’. Het PvdA-drietal kreeg een lawine van kritiek over zich heen. De Vries en Vermeend werden ervan beschuldigd de Tweede Kamer verkeerd geïnformeerd te hebben. Uit een brief van Arbeidsvoorziening was namelijk gebleken, dat de omvang van het geknoei met ESF-gelden niet overeenkwam met het bedrag dat De Vries aan de Kamer meldde. VVD-Kamerlid Essers sprak van een ‘bevreemdend gegoochel met cijfers’. CDA-Kamerlid Verburg formuleerde het anders: ‘Eerst ondernam Melkert geen actie, vervolgens dekte De Vries alles toe en nu onthoudt Vermeend ons weer informatie, waarover De Vries dus ook al beschikte.’

Om een parlementair onderzoek uit de weg te gaan, had Vermeend de commissie Koning ingesteld. Maar in een brief van 1 juni aan Vermeend liet Koning alvast het volgende weten: ‘In mijn tussenrapport heb ik de verwachting uitgesproken, dat er geen duidelijke hoofdverantwoordelijke aan te wijzen zal zijn waar het gaat om de rol van actoren.’

‘Moet je nagaan,’ zegt Jan de Wit. ‘Koning weet dus op voorhand al dat de uitkomsten van zijn onderzoek niet spectaculair zullen zijn. Ondanks dat hij op dat moment nog flink moet doorspitten, zegt hij in feite al tegen Vermeend: Maak je geen vooral geen zorgen, joh. Ja, dan hoef je dus eigenlijk helemaal geen onderzoek te doen! Deze brief is voor mij opnieuw een signaal dat de ‘Operatie Toedekken’ in volle gang is. Alles schijnt erop gericht te zijn om de verantwoordelijken uit de wind te houden. Want vooral voor Melkert kan deze kwestie wel eens bijzonder nare gevolgen hebben.’

Zijn de feiten voor Vermeend en De Vries al geen pluspunten op hun cv, voor Melkert zouden de ESF-perikelen wel eens een streep kunnen betekenen door zijn aanvankelijk zo rooskleurige vooruitzichten. Eind augustus maakt premier Kok bekend of hij beschikbaar is als lijsttrekker voor de verkiezingen van volgend jaar. Mocht Kok stoppen, dan is Melkert zijn beoogde opvolger. Rond dezelfde tijd presenteert de commissie Koning echter haar rapport en voor Melkert zou dat wel eens een hoogst ongelegen moment kunnen blijken. Insiders beweren overigens dat Kok zijn besluit uitstelt tot de conclusies van Koning op tafel liggen. En dus gieren in het sociaal-democratische kamp de zenuwen door vele kelen. Om Melkert te sparen pleitte PvdA-Kamerlid Duivesteijn begin juli plotseling voor een breed onderzoek naar Europese subsidies voor achterstandsregio’s en de landbouw. Immers, als daar evenee ns stront aan de knikker is, hangen ook ministers van andere partijen. Vooralsnog zit vooral de PvdA in de hoek waar de klappen lijken te gaan vallen. Opvallend is trouwens, dat de verantwoordelijke ambtenaren op Sociale Zaken en zelfs de topmensen bij Arbeidsvoorziening eveneens vaak PvdA’ers zijn.

‘Controle werd een ondergeschoven kindje en op alarmerende signalen reageerden de bewindslieden veel te laks’

‘De PvdA zit nu ook politiek gezien in een uiterst ongemakkelijke positie,’ stelt Jan de Wit. ‘Binnen Paars heeft die partij altijd geroepen: werk, werk, werk. Die slogan was in de ogen van de PvdA dé oplossing voor alle problemen. Het hele streven van Paars 1 en 2 is gericht geweest op het succes van de banenmachinerie. Het gevolg van die fixatie was, dat men veel te weinig oog had voor naleving van de regels. Controle werd steeds meer een ondergeschoven kindje en op alarmerende signalen werd door de bewindslieden veel te laks gereageerd. Je moet dan echt niet raar opkijken, dat Europa nu zijn geld terugeist. Brussel bepaalt immers de regels van het spel.’

Volgens SP-Europarlementariër Erik Meijer is niettemin ook ‘Europa’ verantwoordelijk voor de ESF-heibel. Meijer: ‘Die ESF-subsidies waren oorspronkelijk bedoeld voor de ontwikkeling van de armere regio’s in bijvoorbeeld Portugal, Spanje en Griekenland. Toen bleek dat met name Spanje wel erg veel subsidies kreeg, vond Brussel dat er een verdeelsysteem voor alle landen moest komen. Pure propaganda, zo van: Kijk eens hoe goed Europa voor iedereen is. Nu kun je zien wat ervan komt! Ik vind dat de huidige problemen in Nederland een aanleiding moeten zijn om de mate waarin en de wijze waarop subsidies uit EU-fondsen worden verstrekt, grondig te herzien. Je kunt je voorstellen wat er gebeurt als de EU straks uitgebreid wordt met nieuwe lidstaten met een veel lagere levensstandaard. Ik vraag me echt af hoe de Europese Commissie in de toekomst onterechte betalingen wil gaan voorkomen. Volgens mij lukt dat dus niet met nog meer controles en bureaucratische procedures. Dat werkt alleen met vereenvoudiging en beperking van de regels.’

‘De huidige situatie vergt alleen maar veel tijd, geld en inspanning. Om maar te zwijgen over de ontelbare wederzijdse ergernissen’

De SP’er heeft grote bedenkingen bij het gegeven, dat landen als Nederland hun Europese ‘contributie’ betalen en vervolgens een deel daarvan weer terugkrijgen vergezeld van regelgevingen. ‘Dat rondpompen van geld tussen de rijkste lidstaten brengt ten eerste veel voorbereiding en controle vanuit Brussel met zich mee. Ten tweede verstoort het de democratische besluitvorming en de keuzevrijheid op regionaal en plaatselijk niveau. Vertel mij maar eens wat dan de voordelen zijn ten opzichte van de situatie waarin projecten via nationale gelden gefinancierd worden. We hebben nu toch wel gezien, dat de huidige situatie alleen maar veel tijd, geld en inspanning vergt. Om maar niet te spreken van de ontelbare wederzijdse ergernissen.’