Tribune 05/2001 MKZ

Tribune 11 mei 2001 Ik had niet eens tijd om afscheid te nemen

De plaag die mkz heet kwam over uit het Verenigd Koninkrijk. Bijna drie maanden later heeft het diepe wonden geslagen in de agrarische samenleving. Terwijl boeren het de laatste jaren toch al behoorlijk voor hun kiezen hadden gekregen. Ze krijgen steeds meer beperkingen opgelegd en moeten – soms lijdzaam, soms opstandig – toezien hoe hun veestapel wordt gedecimeerd. Zelfs hun gezonde dieren raken ze kwijt. Met duizenden gelijk. 'Ik kan zelf niet eens doen wat me het beste lijkt, er wordt vóór me bepaald.'

MKZ raakt boeren niet alleen in de portemonnee, maar ook in de ziel

Guus Habets, al sinds jaar en dag boer in Nagele (Noord-Oostpolder) begrijpt de wereld niet meer. 'Eerst stonden we met lege handen tegenover mkz en moesten we het maar uit laten razen. Toen werd er een vaccin ontwikkeld en waren we blij. En vervolgens wordt er besloten dat dat middel niet gebruikt mocht worden.' Habets weet waarover hij praat. Tot voor kort bestierde hij een gemengd bedrijf met akkerbouw, runderen en varkens. In 1983 en 1984 maakte hij ook de laatste mkz 'aanval' mee. 'Daar werd toen gelukkig heel anders mee omgesprongen dan nu.'

Destijds werden runderen nog één maal per jaar ingeënt tegen mond- en klauwzeer. De kans op besmetting was daardoor gering. Dat het hem tóch overkwam berustte op een wrede speling van het noodlot. Een maand voor hun eerste inenting bleken twee van zijn kalveren mkz verschijnselen te vertonen. De onheilstijding herinnert Habets zich nog als de dag van gisteren. 'Op 30 december '83, om acht uur 's morgens, kreeg ik het bericht. Een kwartier later stonden de taxateurs voor mijn deur en om negen uur werden de dieren geruimd. Ik had niet eens tijd om afscheid te nemen.' Het grote verschil tussen de uitbraak van toen en nu, was dat het boeren niet volledig van de buitenwereld isoleerde. 'Ik kon gewoon naar de kerk gaan,' zegt Habets. Ook de economische gevolgen waren toentertijd veel kleiner. 'Een paar weken nadat het laatste geval was geconstateerd, kon ik al weer aan de slag.' Nog altijd maakt die episode diepe indruk op hem. Daarom leeft hij ook zo mee met alle boeren die nu zijn getroffen. 'Zolang de crisis duurt hebben ze geen enkel inkomen. Bovendien werd er bij mij geruimd omdat er écht mkz heerste. Het is toch pijnlijk en triest als je hulpeloos moet toezien hoe je gezonde dieren worden afgevoerd.'

Boeren kunnen zelf niet doen wat ze het beste lijkt. Er wordt voor ze bepaald. Ze hebben niets in te brengen

Er zijn landgenoten op wie het verdriet van de boeren – met alle verdiende sympathie – enigszins vreemd overkomt. Ze vragen zich af of de dood door ruiming nu echt zoveel erger is dan de dood in een slachthuis. Jos Kok, biologisch-dynamisch veehouder in Hoogland bij Amersfoort, hoeft over het antwoord niet lang na te denken. Wat hem betreft is afvoering naar het abattoir in alle opzichten minder pijnlijk dan de in zijn kringen fel bekritiseerde ruimingen. Al was het alleen maar, omdat het laatste – mild uitgedrukt – niet altijd 'even netjes' gebeurt. 'Soms zie je RVV'ers (ambtenaren van de Rijksdienst voor de keuring van Vee en Vlees - red.) in de weer met stroomprikken en die zijn nota bene wettelijk verboden. Bovendien heeft een dier dat geslacht wordt nog een functie gehad. Bij een ruiming is zijn leven helemaal voor niets geweest.' Er speelt echter nog iets anders een rol: de emotionele band tussen de agrariër en zijn veestapel. Boeren in melkveehouderijen 'doen' minimaal vier jaar met hun koeien, bij een biologisch bedrijf zoals Kok heeft, duurt die periode nog langer. In dat tijdsbestek groeit er iets tussen de boer en zijn dieren. 'In tegenstelling tot varkens krijgen runderen namen. Wij hebben een Reintje, een Roelofje en een Botje. Die heeft mijn opa veertig jaar geleden al bedacht. Als uitgerekend die koeien geruimd moeten worden, ligt dat heel gevoelig.' Wat Jos Kok vooral steekt, is dat hij bij een dergelijke epidemie niet kan doen wat hem goeddunkt. 'Er wordt vóór mij bepaald. Ik heb niets in te brengen. Heb je een hond of een kat, dan kan je wel of niet naar de dierenarts. Of dat huisdier medicijnen toedienen die jij wilt geven. Van die keuze is nu geen enkele sprake. Persoonlijk zou ik mkz het liefst gewoon uit willen laten woeden en zelf mijn dieren verzorgen. Er is niks mooier dan dat. Je leert je dier goed kennen en er ontstaat een relatie.'

Vaccinatie is het op één na beste middel, maar daar heeft de Europese Unie een stokje voor gestoken

Ook de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde (KNMvD) vindt het Europese beleid te star. 'Er wordt geen enkele uitzondering gemaakt. Niet voor dieren in een dierentuin en niet voor dieren in natuurgebieden. Bovendien vinden wij het onethisch dat gezonde dieren worden afgemaakt en niet voor consumptie behouden blijven,' zegt Sophie Deleu van de brancheorganisatie van dierenartsen. Volgens haar is 'preventieve ruiming' niettemin de meest effectieve manier om verspreiding van het mkz-virus te voorkomen. 'Vooropgesteld dat het snel en goed gebeurt. Maar meestal wordt dat verhinderd door allerlei praktische redenen. Dan is vaccinatie het op een na beste middel.' Punt is echter dat de Europese Unie in 1990 besloot een einde te maken aan inenting van met mkz besmette dieren. In verband met de voltooiing van de interne Europese markt moest er een eenvormig beleid komen. De twee grootste pleitbezorgers van het non-vaccinatiebeleid waren Denemarken en Groot-Brittannië. Nationale (lees: export) belangen lagen daaraan ten grondslag. Tot hun voornaamste afzetgebieden behoorden de Verenigde Staten, Canada en Japan. Landen, waar een mkz-vrije status heerste wat ze daar graag zo wilden houden. Simpel gezegd kwam het hierop neer: er werd een keihard veto uitgesproken op invoer van vlees uit naties waar vaccinaties nog wel gangbaar waren, omdat de antilichamen die door een ingeënt dier zijn aangemaakt, niet zijn te onderscheiden van een dier dat met mkz besmet is. Een zogenaamd markervaccin zou dat verschil wél kunnen aantonen, maar tot nog toe is er nog geen betrouwbare markerentstof ontwikkeld. De deur naar de non-vaccinatiestrategie werd overigens niet alleen opengezet door de exportbelangen. Het hele inentingsbeleid werd te kostbaar bevonden. Afschaffing ervan zou miljarden kunnen besparen. Daarnaast had de Europese Commissie berekend dat vaccinatie de kans op mkz-uitbraken niet verminderde, al zouden de plagen relatief klein blijven. Zonder vaccinatie kon mond- en klauwzeer ook één tot twee keer in de tien jaar uitbreken, maar de kosten die daarmee gemoeid gingen zouden aanmerkelijk lager zijn dan die van massale inenting. Dacht de Commissie. Ergo: de lidstaten dienden voortaan hun toevlucht te nemen tot het systematisch afmaken van besmette dieren.

'Door de open grenzen wordt er veel meer met dieren 'gesleept' dan voorheen. Dat is de keerzijde van de liberalisatie'

Nu zowel in Groot-Brittannië als in Nederland het mkz-virus geen halt kan worden toegeroepen, komt de zwakte van dat beleid overduidelijk aan het licht. Nog sterker, de Europese Commissie heeft een aantal essentiële beoordelingsfouten gemaakt. Er zijn geen ethische overwegingen gemaakt over het grote aantal gezonde dieren dat bij een non-vaccinatiebeleid afgemaakt moet worden. Er is geen rekening gehouden met de economische schade die andere sectoren (de toeristische bijvoorbeeld) lijden. En de kans op verspreiding van mond- en klauwzeer binnen een Europa met open grenzen werd schromelijk onderschat.

Door die open grenzen wordt er veel meer met dieren 'gesleept' als voorheen. Dat is de keerzijde van de liberalisatie, zegt Ruud Huirne, hoogleraar Agrarische bedrijfseconomie aan de Wageningen Universiteit. 'Handelaren weten heel goed waar ze hun producten goedkoop op de kop kunnen tikken en waar ze ze voor veel geld kunnen afzetten. Ze zien op Internet een goedkope partij schapen in Spanje, proppen ze in een vrachtwagen en verkopen ze in Duitsland. Als het maar geld oplevert. Het komt voor dat dieren 24 uur lang zonder drinken in een hete vrachtwagen zitten. Maar het gaat niet alleen om het economische aspect. Er is ook een juridisch aspect. De nationale regelgeving van EU-lidstaten verschilt nogal. In Nederland is het mesten van kalveren bijvoorbeeld aan minder regels gebonden dan in Groot-Brittannië. Daardoor worden hier jaarlijks duizenden kalveren gemest die in het Verenigd Koninkrijk worden afgezet.'

'Ik heb eens koe gehad die in vier dagen tijd op vier verschillende markten heeft gestaan. Daar heb je toch geen zicht op?'

Dat de dieren inderdaad van hot naar her worden verplaatst, bevestigt akkerbouwer Guus Habets uit ervaring. 'Ik heb eens een koe aan een handelaar verkocht. Dat was op een maandag. Op dinsdag stond ze op de veemarkt in Purmerend. Op zaterdag werd ik gebeld door een boze collega uit Brabant. Wat ziet dat beest er slecht uit, zei hij. Ik vroeg hem waar en wanneer hij haar had gekocht. Vrijdag in Zwolle, luidde het antwoord. Die koe had in vier dagen tijd op vier verschillende veemarkten gestaan. Daar heb je als boer toch geen zicht op?' Hoogleraar Huirne: 'Tegenwoordig worden levende dieren van bedrijf, naar bedrijf, naar bedrijf vervoerd. Ze komen dan automatisch met veel soortgenoten in aanraking. Zoiets kan funest zijn als er een ziek exemplaar tussen staat. Een besmetting gaat dan heel snel. Met een incubatietijd van twee tot veertien dagen, zoals bij mkz, loop je al vlug achter de feiten aan.' Daarom wordt de roep luider om al dat gesleep met vee aan banden te leggen en het toezicht erop te vergroten. In Nederland, maar ook in andere EU-landen. 'Wettelijk is dat streven moeilijk te realiseren, maar het systeem kan wel veel doorzichtiger worden gemaakt,' zegt Huirne. 'Je kunt bijvoorbeeld vastleggen dat álle dieren een paspoort moeten hebben. En dat er zonder zo'n bewijs niet vervoerd mag worden. Met de huidige technieken is het ook mogelijk om het transport te monitoren. Wordt er wel rust gehouden? Hebben de dieren genoeg ruimte? Het welzijn van de dieren kan zo enorm verbeterd worden. Op deze manier wordt het transport duurder en dus minder aantrekkelijk. Bovendien zijn eventuele mkz-besmettingshaarden dan veel sneller te lokaliseren.'

Akkerbouwer Habets pleit ervoor dat de in en export drastisch wordt ingeperkt. 'Met de huidige vrije markt, haal je makkelijk ziekten van elders binnen. Bovendien produceert Nederland veel. De producten die worden geëxporteerd moeten niet ook nog eens worden geïmporteerd. Dan vraag je om problemen.'