Tribune 05/2001 Farma-giganten gooien handdoek in de ring

Tribune 11 mei 2001

Farma-giganten gooien handdoek in de ring

Mensenrechten belangrijker dan patentrechten

Zuid-Afrika mag goedkope aids-remmers gaan produceren en importeren. Negendertig farmaceutische bedrijven wilden voorkomen dat het land hun patentrechten zou omzeilen, maar trokken onder druk van massaal wereldwijd protest hun aanklacht in. Een zegen voor Zuid-Afrika, een overwinning voor de actievoerders en... hoop voor miljoenen zieken over de hele wereld.

Pretoria, Zuid-Afrika, 19 april. 'Dit is een overwinning van David op Goliath,' zegt Zackie Achmat van Treatment Action Campaign (TAC), de Zuid-Afrikaanse aids-activistenorganisatie. 'Niet alleen voor ons hier in Zuid-Afrika, maar ook voor mensen in andere ontwikkelingslanden die vechten voor toegang tot gezondheidszorg. We zijn al die bezorgde burgers en organisaties uit de hele wereld bijzonder dankbaar voor het ondertekenen van de petitie.'

Zeist, Nederland, 19 april. 'We mogen heel erg blij zijn,' oordeelt Jeannette de Jong van de SP in Zeist. 'Er is een enorme druk uitgeoefend op de farmaceutische bedrijven en zij hebben de handdoek in de ring geworpen. Onze eis is dus ingewilligd. Bovendien gloort er nu ook hoop voor andere ontwikkelingslanden, want de farmaceuten zullen niet snel voor de tweede keer zo'n rechtszaak aangaan.'

Eigenlijk is het maar een ordinaire centenkwestie. In Zuid-Afrika leven ruim 4 miljoen HIV-geïnfecteerden en aids is er doodsoorzaak nummer één. Het land is straatarm en heeft geen enkele mogelijkheid om de 25.000 gulden per jaar kostende behandeling met moderne aids-remmers op te kunnen hoesten. In 1997 trad in Zuid-Afrika een wet in werking, die productie en import van goedkope medicijnen mogelijk maakt. Zonder toestemming van de westerse bedrijven die het patent op deze medicijnen bezitten, zou het land de broodnodige aidsmedicijnen zelf kunnen gaan produceren. Bovendien stelde de wet Zuid-Afrika in staat om de medicijnen uit andere landen te importeren; ook als ze daar zonder toestemming waren geproduceerd. En dat loont: een bedrijf uit India bood Zuid-Afrika aan om een aidscocktail voor amper een dollar per dag te leveren, wat een prijsdaling van meer dan 95 procent zou betekenen. Iedereen blij, zou je zeggen. Maar toch er was een groep die kennelijk minder verheugd was met de gunstige vooruitzichten voor miljoenen arme en zieke mensen: de westerse farmaceutische bedrijven. Zij sleepten Zuid-Afrika voor de rechter om de genoemde wet van tafel te krijgen. Het land had in 1994 namelijk het zogenaamde TRIPS (Trade Related Intellectual Property)-verdrag van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) getekend. Volgens dit verdrag moeten landen die bij de WTO zijn aangesloten de bescherming van patenten respecteren. Juridisch gezien zou de farmaceutische industrie op grond van enkel patentrechten het doodvonnis van miljoenen mensen kunnen tekenen…

Om het beschadigde imago wat op te poetsen boden de farma-giganten Afrikaanse landen nog vlug kortingen aan tot 85 procent

'Drop the case' ('Trek de aanklacht in') heette de campagne die TAC, Artsen zonder Grenzen en de internationale humanitaire organisatie OXFAM wereldwijd voerden. De boodschap van de campagne – mensenrechten zijn belangrijker dan patentrechten – trok met name in de West-Europese landen de aandacht. Gaandeweg werd de industrie er steeds vaker van beschuldigd alleen maar oog voor winst te hebben. Om het beschadigde imago wat op te poetsen boden ze Afrikaanse landen nog vlug kortingen aan tot 85 procent. Het protest werd er niet minder door. In totaal 293.000 burgers en 140 organisaties uit 131 landen ondertekenden de genoemde petitie. Ook de SP liet haar stem horen. Een dag voor de rechtszaak in Pretoria voerden zo'n veertig SP'ers actie bij de Nederlandse vestiging van GlaxoSmithKline in Zeist. Dit bedrijf is een van 's werelds grootste farmaceutische ondernemingen en de grootste producent van aids-remmers. Glaxo had de rechtszaak tegen Zuid-Afrika samen met 38 andere farma-giganten aangespannen. 'Dood door schuld' luidde de aanklacht die tijdens een symbolische rechtszitting werd uitgesproken. Ook werd aan het bedrijf het eerste reuze-exemplaar van de handtekeningenactie aangeboden die de SP voerde onder het motto 'Glaxo, laat Afrika leven!'. Maar de mensen van Glaxo konden een dag voor de doorbraak in Pretoria nog weinig begrip voor de actie opbrengen. 'We nodigden de directie uit om het proces bij te wonen, maar dat wilden ze niet,' vertelt Jeannette de Jong. 'Ook mochten we niet naar binnen. Ze deden vreselijk moeilijk. Op een gegeven moment kwam de directeur doodzenuwachtig naar buiten en nodigde ons toch maar uit. We spraken onze eis uit: Trek je terug uit dat proces. Toen kregen we een verhaaltje te horen, over dat het patentrecht een economisch principe is en dat ze toch controle over de markt moesten houden. En dat ze hun kosten voor R&D (research and development, ontwikkelingskosten – red.) toch moesten terug verdienen. We begrijpen niet waarom we ons uit dat proces zouden moeten terugtrekken, luidde hun conclusie,' aldus De Jong, die de directeur te verstaan gaf het 'moreel onaanvaardbaar te vinden dat Glaxo een ontwikkelingsland voor de rechter daagt.'

'Het is flauwekul dat de bedrijven door lagere prijzen in de Derde Wereld hun ontwikkelingskosten niet meer zouden kunnen terugverdienen'

'De tien grootste farmaceutische bedrijven ter wereld maakten vorig jaar een winst van in totaal meer dan 106 miljard gulden,' rekent SP-Kamerlid Agnes Kant voor. 'Die winst wordt hoofdzakelijk gehaald uit de verkoop van gepatenteerde medicijnen in de westerse wereld. Slechts 1,3 procent van de westerse medicijnen wordt in Afrika verkocht. Het is dus flauwekul dat de bedrijven door lagere prijzen in de Derde Wereld hun ontwikkelingskosten niet meer zouden kunnen terugverdienen.'

'Daar komt nog eens bij, dat bijna alle medicijnen voor tropische ziekten zijn ontwikkeld door universiteiten en regeringen, die later de patenten uit handen hebben gegeven,' zegt Diederik van Halsema van Artsen zonder Grenzen. 'Vanaf de jaren zeventig zijn er ongeveer 1200 medicijnen ontwikkeld. Slechts 13 daarvan waren voor tropische ziektes en daarvan zijn er niet meer dan vier door de farmaceutische industrie ontwikkeld. Het is een kapitalistische industrie die zegt: We verdienen er niks aan in Afrika.'

Van Halsema wijst erop dat de doorbraak niet alleen voor de bestrijding van aids van belang is. 'Wij merkten vanuit ons veldwerk dat veel medicijnen verouderd en te kostbaar zijn. Met name aids-remmers zijn peperduur, maar ook medicijnen voor tuberculose, malaria, slaapziekte, kala azar (een tropenziekte – red.) hebben we nodig. Wij hebben vaak de middelen niet en moeten soms heel vreemde dingen doen om projecten uit te kunnen voeren. Daarom zijn we samen met OXFAM en TAC deze campagne begonnen. De farma-bedrijven waren er als de dood voor dat de zaak in Zuid-Afrika een kettingreactie teweeg zou gaan brengen. Brazilië wist het sterftecijfer onder aids-patiënten te halveren, toen het in 1996 zelf aidsmedicijnen ging produceren, maar de VS diende wel een klacht tegen het land in. Daarom is de overwinning in Zuid-Afrika zo belangrijk, want er kan een enorme precedentische en symbolische werking van uit gaan.'

Jeannette de Jong: 'Er is een belangrijke stap in de goede richting gezet. Maar we zijn er nog niet. De patentrechten zijn nog niet aangetast en de economische belangen liggen nog steeds bij de farmaceuten. Eigenlijk zouden we nu alle arme landen moeten oproepen om een wet te maken die het mogelijk maakt om zelf goedkope medicijnen te produceren of te importeren.'

De verwachting is, dat de industrie nog van zich laat horen. Want mocht de 'precedentische werking' inderdaad gaan plaatsvinden, dan zullen zij wellicht het argument van de illegale export in stelling brengen. Illegale export van bijvoorbeeld Zuid-Afrika naar West-Europa kan ook hun positie in de westerse landen in gevaar brengen. 'Het is een uiterst ingewikkelde zaak, waar het laatste woord nog niet over gesproken is,' zei WHO (Wereldgezondheidsorganisatie)-specialist dr. Hans Hogerwerf in het Rotterdams Dagblad. 'Desnoods moet de patentwetgeving op de helling worden gezet.'