Tribune 12/2000: Globalisering: Alles moet weg

Tribune 15 december 2000

Niets en niemand is veilig voor de vrijhandelstirannie van de WTO

Tienduizenden demonstranten uit de hele wereld kwamen eind vorig jaar naar Seattle om de World Trade Organisation (WTO) de wacht aan te zeggen. De Battle of Seattle zal, hoewel zij plaatsvond in de laatste maand van het vorige millennium, de geschiedenis ingaan als de eerste massale protestmanifestatie van deze eeuw tegen een machtige mondiale organisatie, met behulp van de nieuwe mobilisatiemogelijkheden van Internet en e-mail. Maar waartegen keerden de demonstranten zich eigenlijk? Wat is en doet de WTO?

Tekst Johan van den Hout en Ewout Irrgang Foto Mike Nelson/ANP en Marleen Daniëls/HH

De WTO is opgericht per 1 januari 1995 als opvolger van de General Agreement on Tariffs and Trade. GATT was een soort permanent platform waarin werd onderhandeld over liberalisering van de wereldhandel. Sinds de start in 1947 is er een aantal grote onderhandelingsrondes geweest. De laatste daarvan, de zogenaamde ‘Uruguay ronde’ in 1994, leidde tot de oprichting van de Wereld Handelsorganisatie. De WTO is (in tegenstelling tot de GATT) een permanente organisatie met een juridische status die vergelijkbaar is met (en niet ondergeschikt aan) de VN. En de WTO gaat ook veel verder dan de GATT. Bijna alle landen zijn inmiddels lid van de WTO. Niet dat ze allemaal graag voldoen aan de eisen van vrijhandel, eisen die vooral gedicteerd worden door westerse multinationals. Maar wie geen lid wordt, kan het wel schudden met zijn buitenlandse handel en het aantrekken van investeerders.

Met de sancties probeerden de VS vooral de Fransen te treffen die zich verzetten tegen de import van hormoonvlees

De WTO kwam na haar start in 1995 voor het eerst in het nieuws door de Amerikaans-Europese handelsoorlog over hormoonvlees. De Europese Gemeenschap had al in 1988 vlees van met hormonen behandelde koeien verboden omdat er sterke aanwijzingen waren dat consumptie van zulk vlees schadelijk is voor de volksgezondheid. De WTO erkent echter het voorzorgprincipe niet als reden voor importbeperkingen. Volgens een van de verdragen moeten maatregelen voor de voedselveiligheid gebaseerd zijn op ‘voldoende’ wetenschappelijk bewijs. In 1996 diende de VS daarom een klacht in tegen het Europese verbod op ‘hormoonvlees’. Mickey Kantor, de toenmalige Amerikaanse vertegenwoordiger bij de WTO, schreef aan de Amerikaanse bond van veeboeren: ‘Zoals u had aangeraden hebben we actie ondernomen tegen het EU-verbod via de geschillenbeslechtingsprocedure van de World Trade Organisation.’ In 1998 deed de WTO uitspraak: er was geen goede ‘risicoanalyse’ gemaakt en het verbod moest worden opgeheven vóór 13 mei 1999. De Europese Unie weigerde dit, waarop de VS van de WTO toestemming kreeg voor handelssancties ter waarde van bijna 117 miljoen dollar. Een extra invoertarief van 100 procent werd ingesteld op EU-exporten van truffels, mosterd, kazen en foie gras. Met deze sancties probeerden de VS vooral de Fransen te treffen die zich het meest verzetten tegen de import van hormoonvlees (zie de aflevering van deze serie in de vorige Tribune).

De WTO bedreigt de voedselveiligheid op meer fronten. De grote bezwaren die in de Europese landen leven tegen genetisch gemanipuleerd voedsel hebben ertoe geleid dat de EU in 1999 een toelatingsperiode van 10 jaar instelde voor nieuwe genetisch gemanipuleerde voedselproducten. Om een nieuwe WTO-klacht te voorkomen werd geen verbod ingevoerd, maar het komt daar in de praktijk wel op neer. Toen de EU in 1999 deze maatregel toepaste op twee nieuwe genetisch gemanipuleerde zaden van Monsanto, dreigde de VS een klacht in te dienen. De EU zou zich begeven ‘op de rand van strijdigheid met de WTO-regels’.

Nog een dispuut op het gebied van genetisch gemanipuleerd voedsel. De EU verplichtte vanaf 1998 vermelding van een groot aantal (niet alle) genetisch gemanipuleerde ingrediënten op de etiketten van voedingsproducten. Ook hierover dreigden de VS in juli dit jaar naar de WTO te stappen. Een regeringswoordvoerder: ‘Dit wordt heel erg serieus. Wij beschouwen etiketteren van GM als economische fraude. Onze zienswijze is dat we deze producten niet op de markten toelaten als ze niet veilig zijn. Ze zijn hetzelfde als niet-GM producten, dus hoeven ze geen etiket te hebben. In feite is etiketteren handelsdiscriminatie en daarom verkeerd.’

De bezorgdheid in Europa en ontwikkelingslanden over de WTO-dreigingen van de VS leidde in februari van dit jaar tot de conferentie van Montreal. Daar werd het Biosafety Protocol getekend door 140 landen. De afspraak is nu dat landen de import van genetisch gemanipuleerde producten mogen verbieden als zo’n verbod is gebaseerd op wetenschappelijke inzichten dat ze niet veilig zijn. Daarmee is echter nog steeds niet het voorzorgbeginsel erkend.

Onder de GATT-regels kon ieder land een uitspraak nog naast zich neerleggen en dat deed Amerika dan ook

Een ander slachtoffer van de WTO is het milieu. De VS verboden in 1991 de import van tonijn uit landen die gebruik maakten van drijfnetten waarin duizenden dolfijnen als ‘bijvangst’ omkwamen. Mexico en Canada dienden een klacht in bij de GATT (de voorloper van de WTO). Die concludeerde dat de Amerikaanse wet ‘discrimineerde’ tegen buitenlandse producten en stelde de klagers in het gelijk. Onder de GATT-regels kon ieder land echter nog zo’n uitspraak naast zich neerleggen en dat deed Amerika dan ook, onder druk van de massale verontwaardiging over deze zaak – bekend als GATTzilla vs Flipper. In 1995 werden echter de WTO-regels van kracht, die landen niet meer de mogelijkheid bieden een uitspraak te negeren. Om de afgang van een nieuwe (WTO) klacht te voorkomen, liet Clinton in het geheim aan de Mexicaanse president Zedillo weten dat het uitvoeren van de GATT-uitspraken voor ‘mijn regering en mij persoonlijk’ een ‘topprioriteit’ was. In 1996 wist een coalitie van milieugroepen een wet om het importverbod af te zwakken, met als bijnaam de Dolphin Death Act, te doen stranden in het Amerikaanse Congres. In 1997 slaagde de ‘milieubewuste’ vice-president Al Gore er echter toch in om een iets andere wet aangenomen te krijgen. Nu mag met drijfnetten gevangen tonijn weer in de Amerikaanse supermarkten verkocht worden, als er op de schepen maar een ‘monitor’ aanwezig was.

Na ‘Seattle’ vond de WTO het nodig een mens- en mileuvriendelijker gezicht te tonen

Importbeperkingen of verboden om culturele redenen – zoals het beperken van het aantal Amerikaanse films – of om sociale redenen – zoals het verbieden van de import van met kinderarbeid gemaakte producten – kunnen ook als ‘discriminatie’ van buitenlandse producten door de WTO verboden worden. De meest schandalige bedreiging van democratisch tot stand gekomen wetgeving betrof het Franse asbestverbod. Nadat Frankrijk in 1997 eindelijk was overgegaan tot het verbieden van het gebruik van asbest (er sterven daar jaarlijks 2000 mensen tengevolge van contact met asbest) vreesde Canada dat dit aanleiding zou zijn voor een algeheel Europees verbod. Canada, de grootste exporteur van asbest ter wereld, frustreerde dit door een klacht in te dienen bij de WTO. Volgens Canada was het Franse verbod onjuist omdat asbest ‘gebruikt kan worden zonder enig meetbaar risico’. Dit ging echter zelfs de WTO te ver en de klacht werd ongegrond verklaard. Daarbij speelde zeker ook een rol dat de WTO het nodig vond in haar eerste belangrijke uitspraak na ‘Seattle’ een mens- en milieuvriendelijker gezicht te tonen.

Een conflict dat tot op de dag van vandaag woedt is de ‘bananenoorlog’. Sinds 1975 geven Europese landen die het Lomé-verdrag ondertekenden – een groep van zeventig landen, voornamelijk oud-koloniën – het gegarandeerde recht op 7 procent van de Europese bananenmarkt. Deze ‘ACP-bananen’ worden grotendeels verbouwd door kleine boeren in Afrika, de Cariben en de Pacific (ACP), terwijl de meeste ‘dollar-bananen’ geoogst worden op grote plantages van Chiquita, Dole, en Del Monte. Deze Amerikaanse multinationals beheersen nu al 80 procent van de Europese bananenmarkt. In 1996 diende de VS op verzoek van Chiquita een klacht in tegen het EU-bananenbeleid. ‘Toevallig’ had Chiquita de dag ervoor een gift van een half miljoen dollar overgemaakt naar de Democratische Partij. Dat de Amerikaanse regering zich puur door de multinationals liet gebruiken, blijkt wel uit het feit dat vanuit de VS zelf nog nooit één banaan naar Europa is geëxporteerd. In het jaar erop stelde de WTO de Verenigde Staten in het gelijk: het Europese beleid was ‘anti-competitief’. In 1998 keurde het Amerikaanse Congres 530 miljoen dollar aan handelssancties goed, omdat EU en VS het niet eens kon worden over de uitvoering van de WTO-uitspraak. Een maand ervoor had Chiquita een gift van 350.000 dollar overgemaakt naar de Republikeinse Partij.

Wat de WTO zo veel machtiger maakt dan haar voorloper GATT is vooral de ‘geschillenprocedure’

Een van de WTO-verdragen, de overeenkomst over Trade Related Investment Measures (TRIMs), verbiedt ontwikkelingslanden om regels te stellen aan buitenlandse investeerders, zoals de eis dat ze een bepaald percentage onderdelen van lokale producenten moeten kopen. De VS en de EU wilden nog veel verder gaan en bedrijven zelf het recht geven om staten aan te klagen (bij de WTO kunnen alleen staten dat doen). Maar dit mislukte door het verzet van ontwikkelingslanden. De rijke landen probeerden hun zin door te drijven in OECD-verband, met behulp van de Multilateral Agreement on Investment (MAI). Door het grote verzet in de wereld liep dit echter spaak in 1998. De EU en de VS geven echter niet op en willen de rechten van de investeerders weer op de agenda zetten in de tot nu toe stukgelopen ‘millenniumronde’ van de WTO.

Wat de WTO zo veel machtiger maakt dan haar voorloper GATT is vooral de ‘geschillenprocedure’. De GATT-regels vereisten dat uitspraken unaniem door alle landen werden goedgekeurd. Nu is de situatie omgekeerd: WTO-uitspraken kunnen alleen unaniem door alle lidstaten worden tegengehouden. De klachten van landen worden behandeld door ‘panels’, een schimmig soort internationale rechtbanken van drie personen. Van de leden wordt wél vereist dat ze ervaring hebben op het gebied van handelspolitiek, maar niet op het gebied van bijvoorbeeld milieu of volksgezondheid. Ook opereren deze panels, in tegenstelling tot normale rechtbanken, niet in het openbaar. De geschillenprocedure vormt de kroon op een organisatie die progressieve wetgeving op bijna alle gebieden frustreert. Eigenlijk kwam de Battle of Seattle vijf jaar te laat, want het grootste kwaad is al geschied. Maar ook hier geldt: beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald.