Tribune 12/2000 Dansen naar de pijpen van Big Tobacco

Tribune 15 december 2000

Sigarettenlobby ‘inhaleert’ de politiek

Roken is een kwestie van gezondheid en geld. Tegenover het lichamelijk welzijn staan de enorme, financiële, belangen van de tabaksindustrie. De samenleving heeft duidelijk gekozen voor het gezondheidsaspect. Maar wie denkt dat de politiek daarmee op één lijn zit, vergist zich. In Den Haag wegen economische belangen op cruciale punten vaak het zwaarst.

Tekst Rob Janssen Foto Stefan Prinssen

Tijdens de inmiddels historische (en ook hysterische) Amerikaanse verkiezingsnacht van 7 november gebeurde er iets frappants. Toen het er even naar uitzag, dat George W. Bush de nieuwe president van de Verenigde Staten zou worden – en Al Gore zijn opponent zelfs al had gefeliciteerd – schoten op Wall Street de tabaksaandelen omhoog. De in de VS veel gehanteerde Standard & Poor’s-index (S&P) gaf een stijging aan van 4,1 procent. Dit was des te opmerkelijker, omdat andere branches voor wie het presidentschap van Bush gunstig zou zijn, zoals de wapen- en hightech-industrie, tegen de verwachtingen in een verlies incasseerden.

Het is een publiek geheim dat tabaksbedrijven miljoenen dollars bijdroegen aan de campagne van de Republikeinen. Enkele weken voor de verkiezingen had Bush in een tv-uitzending van CNBC nog gezegd, dat hij een federale aanklacht tegen de tabaksindustrie ‘onnodig’ vond. De staat kan beter kinderen waarschuwen tegen roken dan sigarettenproducenten vervolgen, aldus Dablju. Zulke taal klinkt een branche die wereldwijd de ene miljardenclaim na de andere om de oren krijgt, natuurlijk als muziek in de oren. Zeker als je weet dat Bill Clinton en zijn Democraten de laatste jaren uit een ander vaatje hadden getapt. In 1994 al steunde Clinton een voorstel dat sigarettenfabrikanten zou verplichten vele miljarden aan schadevergoedingen te betalen aan slachtoffers van longkanker (zie kader). En zo’n twee jaar geleden liet de president weten de honderden miljarden dollars aan medische kosten die de staat aan de behandeling van zieke rokers uitgaf, op de tabaksindustrie te willen verhalen. Prompt zakten de tabaksaandelen als een baksteen...

‘Bij het ministerie van Economische Zaken zijn tabakslobbyisten bij wijze van spreken kind aan huis’

Een dergelijke vervlechting tussen politiek en tabaksindustrie zou aan deze kant van de oceaan vooralsnog ondenkbaar zijn. Toch wijst alles erop, dat de branche ook in de Europese politiek het nodige in de melk te brokkelen heeft. De gang van zaken rondom de vragen van Jan Marijnissen (zie de Tribune van november) doet zelfs vermoeden dat het hier te lande al het geval is. Het ministerie van Economische Zaken had naar eigen goeddunken zitten schrappen in antwoorden die minister Borst van Volksgezondheid wilde geven op vragen van de SP-fractievoorzitter over de reclame-activiteiten van de tabaksindustrie. Borst nam de wijzigingen van Economische Zaken braaf over. De SP interpelleerde haar over die merkwaardige gang van zaken, maar kreeg daarmee de handen van de andere fracties niet op elkaar. SP-Kamerlid Agnes Kant ergert zich over het verloop van dat debat. ‘Slappe hap was het. Ik bedoel, los van wat je over het thema roken en tabaksreclame vindt, wil je als volksvertegenwoordiger toch weten wat er nu eigenlijk gebeurd is! Nou, blijkbaar willen de andere partijen dat niét. Dat vind ik echt onbegrijpelijk. Tabakslobby? Partijpolitiek? Ik weet het niet. Ik kan dus ook niets uitsluiten.’

‘De tabaksindustrie is traditioneel heel sterk in Nederland,’ zegt Trouw-journalist Joop Bouma, die de branche al jaren op de voet volgt. ‘Ze heeft grote toegang tot diverse ministeries. Bij Economische Zaken zijn tabakslobbyisten bij wijze van spreken kind aan huis en ook bij Volksgezondheid en Financi‘n wordt flink gelobbyd. Via Amerikaanse documenten kwam ik erachter dat er in Den Haag constant één of twee vaste tabakslobbyisten rondlopen. En in Brussel nog veel meer.’

Tegenover de Tribune wilde Rob Koreneef, woordvoerder van sigarettenfabrikant Philip Morris, de lobby-activiteiten van zijn branche niet telefonisch toelichten. Hij stelde een gesprek voor, dat helaas pas na het ter perse gaan van deze Tribune kon plaatsvinden. Wel wilde Koreneef alvast kwijt, de berichtgeving over de tabakslobby vaak ‘verneukeratief’ te vinden.

Hoe gaat dat lobbyen volgens journalist Joop Bouma in zijn werk? ‘Goeie vraag. Er wordt vooral veel gepraat, denk ik. Er vindt intensief overleg plaats. Maar je kunt hooguit proberen om er een beeld van te krijgen, want er ligt niks vast. Of politici en bewindslieden er een financiële tegenprestaties voor ontvangen? Tja, daar heb ik geen bewijzen voor. Alleen vermoedens. Kijk, op zich is lobbyen normaal en persoonlijk denk ik dat er weinig op tegen is. Maar waar het om gaat, is dat er hier sprake is van een buitengewoon grote invloed die niet controleerbaar is. Praten is niet verboden, maar waar ligt de grens?’

In de jaren zeventig al probeerde de tabaksbranche een voor haar ongunstig rapport onderuit te halen

De bemoeienissen van de tabaksindustrie om ‘overleg’ te plegen met ministeries zijn niet bepaald van vandaag of gisteren. Afgelopen oktober onthulde Joop Bouma in Trouw, dat Philip Morris begin jaren negentig had geprobeerd om via Economische Zaken de Europese richtlijn over een tabaksreclameverbod te torpederen. Volgens interne documenten van de fabrikant moest koste wat kost voorkomen worden, dat de minister van Volksgezondheid ‘de afwijzende houding van Nederland tegenover het reclameverbod alsnog zou ondermijnen’. Nederland kon namelijk vanwege die ‘afwijzende houding’ een cruciale rol gaan spelen in het wel of niet aannemen van een reclameverbod in Brussel.

Bouma kent zelfs een geval dat teruggaat tot halverwege de jaren zeventig. ‘Een interdepartementale commissie boog zich destijds over tabaksreclame. De tabaksindustrie werd daarbij ook geraadpleegd. De conclusie in het rapport van de commissie was echter, dat er een tabaksreclameverbod ingesteld moest worden. Ik vond een document waaruit blijkt dat de tabaksbranche van alles heeft geprobeerd om dat rapport onderuit te halen. Zo werd onder meer de stelling aangevochten dat roken ongezond is. Kennelijk is de overheid toch ontvankelijk voor druk vanuit de tabakswereld, want dat verbod is er nog steeds niet. De overheid speelt dus een heel merkwaardige rol in het geheel.’

In de strijd tegen de toenemende reclamebeperkingen vond de tabaksindustrie een belangrijke bondgenoot in VNO-NCW

Die ‘merkwaardige rol’ werd onlangs nog eens onderstreept, toen minister Borst voor shag een maximum teer- en nicotinegehalte bepleitte. Nederlands is ’s werelds shag-land nummer één en de shag-industrie stond dan ook op haar achterste benen. Vervolgens stuurde minister Jorritsma van Economische Zaken collega Borst een zogenaamd ‘blauw briefje’, met het verzoek haar plan te laten varen en in plaats daarvan een voorstel van de shag-industrie (teer- en nicotinegehalte afdrukken op pakje shag) te accepteren. Joop Bouma wist beslag te leggen op een door een ambtenaar van Economische Zaken, op verzoek van advocaten, opgestelde samenvatting van dat briefje. Bouma: ‘Zulke blauwe briefjes tussen ministers zijn op zich vrij normaal, maar het gaat vaak wel om sluimerende conflicten tussen bewindslieden...’

Agnes Kant: ‘Ten eerste vraag ik me af: Waar bemoeit Economische Zaken zich mee? En ten tweede vind ik, dat Borst zich gewoon niet hard genoeg opstelt. Op zich heel vreemd, want ik ben ervan overtuigd dat het hart van de minister, op grond van haar achtergrond als arts, bij terugdringing van roken ligt. Trouwens, het is niet alleen heel vreemd, maar ook heel dubbel. Want een minister die ergens van overtuigd is, laat toch niet zo met zich sollen?’

Overigens voert de tabaksindustrie geen eenzame oorlog tegen de rest van de wereld. Want met name in de strijd tegen de toenemende reclamebeperkingen vond ze zo’n drie jaar geleden een belangrijke bondgenoot: werkgeversorganisatie VNO-NCW. In een interview voor de Nieuwsbrief van het Bureau Voorlichting Tabak, ventileerde VNO-NCW-voorzitter Hans Blankert niet lang daarna zijn mening over het Europees reclameverbod. ‘Wij hebben geen behoefte aan een bevoogdende overheid, of die nu in Den Haag of Brussel huist.’ Ook had de politiek volgens Blankert te weinig aandacht gehad voor de economische gevolgen van een reclameverbod.

‘Een jaar of vier geleden ging de tabaksindustrie op zoek naar bondgenoten,’ vertelt Joop Bouma. ‘En die werden gevonden in de reclame- en advertentiesector, de horeca enzovoorts. Het zijn zogenaamde strategische allianties, waarbij verschillende groepen elkaar opzoeken.’

‘In de Europese richtlijn stond maar één vraag centraal: hoe kunnen we de belangen van de tabaksindustrie ontzien?’

De besluitvorming in 1997 over de genoemde Europese tabaksreclamerichtlijn had trouwens nogal wat voeten in de aarde. Ondanks de eerdere scepsis ten aanzien van een dergelijk verbod stemde Nederland vóór de richtlijn (nadat een motie van de VVD tegen het verbod was verworpen). Maar Spanje onthield zich van stemming, naar verluidt omdat de Duitse bondskanselier Kohl financiële steun had beloofd aan Madrid. Dankzij een last minute change in Griekenland – in ruil voor een speciale concessie – werd de richtlijn alsnog met een minimale meerderheid aangenomen. Maar op 5 oktober van dit jaar sneuvelde het reclameverbod al: het Europese Hof van Justitie verklaarde de zo moeizaam tot stand gekomen richtlijn nietig, omdat deze vooral is ‘ingegeven door beleidsdoelstellingen op het gebied van volksgezondheid’. En dat is volgens de rechters in strijd met ‘de verbetering van de werking van de interne markt’. Wel merkte het Hof op, dat het ontbreken van een Europese richtlijn niet wil zeggen dat afzonderlijke lidstaten soortgelijke maatregelen niet zelf mogen nemen. SP-Europarlementariër Erik Meijer vraagt zich echter af of dat laatste wat uithaalt. ‘Ik durf te wedden dat bijvoorbeeld Griekenland zulke maatregelen gewoon niet zal treffen, omdat het een tabaksexporterend land is. Kijk, de Europese tabaksreclame-richtlijn was gebaseerd op volksgezondheids-argumenten, maar is gesneuveld omdat het juridisch niet mag. Het ging hier helemaal niet om de individuele vraag of iedereen moet kunnen roken als hij of zij dat wil. Hier stond maar één vraag centraal: Hoe kunnen we de belangen van de tabaksindustrie ontzien? Of dat raar is? Nou nee, in Brussel is dat niet raar. De Europese Unie houdt in: liberalisering van de markten en de handel. De verdragen gaan ervan uit dat die er komt. En hier botst dat dus met het gezondheidsbelang. Een meerderheid in het Europees parlement vindt het gezondheidsaspect wel degelijk belangrijker, maar dat telt hier gewoon niet. Duitsland vocht de richtlijn op juridische gronden aan en heeft aan het langste eind getrokken.’

‘In de zwartgeldaffaire wil Kohl nog steeds geen namen noemen, maar voor mij staat vast dat de tabakslobby erachter zit’

‘Het komt niet zomaar uit de lucht vallen, dat Duitsland als enige EU-lidstaat tegen de richtlijn was,’ vertelt Holger Aldinger van de CDU in de deelstaat Baden-Württemberg. ‘Onlangs heeft de tabaksindustrie openlijk toegegeven, dat het ongeveer de helft van alle parlementsleden in persoonlijke gesprekken had ‘bewerkt’ toen er knopen doorgehakt moesten worden over een wet ter bescherming van niet-rokers. Die wet haalde het net niet. En toen destijds het reclameverbod in de Bondsdag in stemming werd gebracht, stemden slechts twee leden van de regering-Kohl vóór. Vind je het dan gek dat Duitsland het Raucherparadies van Europa genoemd wordt?’

Volgens Aldinger is er in Duitsland sprake van een ongekende verstrengeling van politiek en tabaksindustrie. Hij stelt dat zelfs de illegale partijgiften die begin dit jaar een crisis in Kohl’s CDU veroorzaakten afkomstig zijn van de tabakslobby. Aldinger: ‘Vroeger sponsorden tabaksproducenten de partijbijeenkomsten van de CDU. Er stonden paginagrote advertenties in het CDU-partijblad Union en Kohl zelf werd meermaals gekozen tot ‘Pijproker van het jaar’. In die zwartgeldaffaire wil Kohl nog steeds de namen van de anonieme geldschieters niet noemen, maar voor mij staat vast dat de tabakslobby erachter zit. Ik overweeg om samen met een paar partijgenoten juridische stappen tegen Kohl te ondernemen. Ik ben zelf CDU-lid, ja. Maar wat hier is gebeurd is een reusachtige Schweinerei.’

‘Wat ik niet begrijp is dat minister Borst nooit overleg heeft gepleegd met de Stichting Volksgezondheid en Roken’

‘Ik heb geen bewijzen dat de Nederlandse tabakslobby dingen doet die niet deugen,’ zegt journalist Joop Bouma. ‘Wat ik wel weet, is dat de lijntjes allemaal heel kort zijn. Voorbeeld: Jan Schipper is directeur van Philip Morris in Bergen op Zoom. Maar hij is ook een prominente CDA’er: hij stelde de CDA-lijst voor de Kamerverkiezingen van 1998 samen. En ook beraadslaagt hij met bewindslieden. Op zich is er, denk ik, weinig aan te merken op het feit dat bijvoorbeeld minister Borst overleg pleegt met de tabaksbranche. Wat ik dan echter niet begrijp, is dat zij nooit heeft gepraat met bijvoorbeeld de Stichting Volksgezondheid en Roken. Terwijl de tabaksbranche wél een belangrijke partner van de ministeries is.’

‘Er lopen hier in Den Haag naast mensen uit de tabakswereld ook allerlei andere lobbyisten rond,’ stelt Agnes Kant vast. ‘De farmaceutische industrie is vertegenwoordigd, de alcoholproducenten en zelfs de gokbranche. Bij Economische Zaken zie je er echter heel wat meer dan bij Volksgezondheid. Waar komt het dus op neer? Er wordt geprobeerd om via Economische Zaken het ministerie van Volksgezondheid te beïnvloeden. En in mijn ogen is het uitermate verontrustend, dat dit nog lukt ook!’ Kant vraagt zich daarom af, of Nederland na het nietig verklaren van de Europese tabaksreclame-richtlijn nu zelf maatregelen gaat nemen. ‘Borst heeft weliswaar verzekerd dat die maatregelen er komen, maar ik ben er niet gerust op. Het duurt allemaal weer veel te lang. En daar heb je het weer: de minister maakt zich niet hard genoeg,’ aldus Kant.

Joop Bouma heeft eveneens zijn twijfels. ‘Nederland trekt er niet erg hard aan. Ons land heeft juist een gunstig investeringsklimaat voor de tabaksindustrie. De Philip Morris-fabriek in Bergen op Zoom wordt de grootste productie-eenheid van dat concern wereldwijd. Dat zegt toch wel wat, denk ik.’