Spanning, april 2007 :: Liever sociale zekerheid dan individuele keuzestress

Liever sociale zekerheid dan individuele keuzestress

De meeste mensen zitten niet te wachten op meer keuzevrijheid, maar willen wél meer sociale zekerheid. Steeds meer wetenschappers onderbouwen die mening. Dit moet een reden zijn voor politici om zich betere beheerders te tonen van onze verzorgingsstaat, aldus Ronald van Raak.

Tekst: Ronald van Raak

De kabinetten van Kok en Balkenende hebben een politiek gevoerd van meer markt en minder overheid. Dit ging gepaard met veel kritiek op de verzorgingsstaat. Deze critici kregen aanvankelijk veel steun van wetenschappers, die beweerden dat de huidige sociale zekerheid niet meer zou passen bij onze hoogopgeleide burgers en onbetaalbaar zou zijn binnen de internationale economische verhoudingen. De laatste jaren is een aantal boeken verschenen waarin wetenschappers vragen stellen bij dit marktdenken. Willen mensen wel meer keuzevrijheid? Stelt de vrije markt mensen niet onnodig op achterstand? Is de verzorgingsstaat een financiële last, of juist een oplossing voor maatschappelijke problemen?

Keuzevrijheid of keuzestress

Het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken vroeg in 2005 een aantal sociale wetenschappers naar de praktische gevolgen van de politiek van meer markt voor de publieke dienstverlening. In het boek ‘Vrijheid verplicht’ concluderen redacteuren Menno Hurenkamp en Monique Kremer dat mensen die kunnen kiezen tussen meer ziekenhuizen, energiebedrijven of scholen niet als vanzelf meer tevreden zijn. Integendeel: ‘Wie om zich heen kijkt, ziet dat “keuzevermoeidheid” en “keuzestress” toeneemt.’ Zij verwijzen naar psychologisch onderzoek dat een link legt tussen een overvloed aan keuzemogelijkheden en de gevoeligheid voor depressies.

Hurenkamp en Kremer wijzen er ook op dat veel pleitbezorgers van keuzevrijheid in de publieke sector op andere gebieden de vrijheid van mensen juist willen beperken, bijvoorbeeld als het gaat om verplichte inburgering, gedwongen reïntegratie en voorstellen voor langer werken. Ten slotte concluderen zij dat dit ‘keuzeparadigma’ in de politiek vooral een beroep doet op het individu en daarmee afbreuk doet aan de solidariteit. De politiek van meer keuzevrijheid ondermijnt de bereidheid om mee te betalen aan collectieve voorzieningen en leidt tot afname van de mogelijkheden voor collectieve actie.

Sociale herovering of emancipatie

De Volkskrant publiceerde in aanloop naar de verkiezingen van november 2006 een aantal artikelen van wetenschappers over belangrijke sociale kwesties. Dit resulteerde in het boek ‘30 plannen voor een beter Nederland’. Naast geluk, onderwijs, publieke dienstverlening, goed burgerschap, integratie en duurzaamheid wordt ook aandacht besteed aan de vraag hoe het komt dat in tijden van economische groei in Nederland opnieuw onderklassen zijn ontstaan. Godfried Engbersen gaat in op de kritiek van de Engelse psycholoog Dalrymple, die stelt dat de verzorgingsstaat onvoldoende een beroep doet op de individuele verantwoordelijkheid en mensen niet meer stimuleert om zélf op zoek te gaan naar werk.

Dergelijke opvattingen over sociale zekerheid hebben in de Nederlandse politiek veel aanhang gekregen, van PVV en VVD tot PvdA en GroenLinks. ‘Sociaal beleid is oorlog geworden’, stelt Engbersen hier tegenover. De kabinetten van Balkenende hebben gekozen voor een politiek van ‘sociale herovering’, door hard op te treden tegen mensen die overlast veroorzaken, maar ook tegen burgers die gebruikmaken van sociale voorzieningen. Dit harde beleid werkt naar zijn opvatting ‘gewild en ongewild een sterk wij-zij-denken in de hand, vooral van autochtonen en allochtonen.’ Daardoor komt de emancipatie van groepen mensen tot stilstand, zeker als dit beleid ook nog ten koste gaat van investeringen in scholing, stageplaatsen en werkgelegenheid.

Sociale zekerheid als probleem of als oplossing

De huidige afbraak van de sociale zekerheid wordt gepresenteerd als een noodzakelijke modernisering van de verzorgingsstaat. Daarbij wordt minder nadruk gelegd op ‘sociale bescherming’, als mensen werkloos, ziek of oud worden, en meer op ‘sociale investeringen’, door burgers betere mogelijkheden te bieden voor scholing, de arbeidsmarkt te flexibiliseren en mensen minder afhankelijk te maken van een uitkering. Het Tijdschrift Beleid en Maatschappij schrijft al jaren over de toekomst van de verzorgingsstaat. In het laatste jaarboek ‘Van sociale bescherming naar sociale investering’ geeft een aantal wetenschappers een oordeel over deze politiek.

Redacteur Willem Trommel stelt vast dat nieuwe economische onzekerheden een belangrijke reden zijn voor de afbouw van de verzorgingsstaat. Hervormingen moeten mensen minder afhankelijk maken van een uitkering, moeten leiden tot kostenbesparingen en werklozen eerder aan een baan helpen. Daarbij wordt echter vergeten dat de verzorgingsstaat niet alleen een financieel probleem is, maar vooral ook een oplossing voor maatschappelijke problemen. De collectieve voorzieningen die de basis vormen van de verzorgingsstaat,s zijn in het verleden juist ontstaan om mensen enige zekerheid te bieden in tijden van onzekerheid. Als we kijken naar het debat over de verzorgingsstaat, moet volgens Trommel ‘worden vastgesteld dat termen als pech, overmacht of tegenslag langzaam maar zeker uit het hedendaagse vocabulaire worden verbannen’.

Opinie-onderzoeken laten al jaren zien dat mensen genoeg hebben van bezuinigingen op de sociale zekerheid, van het beroep op eigen verantwoordelijkheid en het geloof in de vrije markt. Burgers hechten veel waarde aan een goede sociale zekerheid. Door collectieve voorzieningen, die worden georganiseerd door de overheid. Deze gevoelens krijgen steeds meer grond in de wetenschappen, door onderzoekers die vraagtekens zetten bij het huidige beleid. Dit zou een aansporing moeten zijn voor politici om te stoppen met de afbraak van de sociale zekerheid en zich betere beheerders te tonen van onze verzorgingsstaat.

Literatuur

Ewald Engelen, Anton Hemerijck en Willem Trommel (red.), ‘Van sociale bescherming naar sociale investering. Zoektocht naar een andere verzorgingsstaat’, Uitgeverij Lemma, 2007.

Krijn van Beek en Yvonne Zonderop (red.), ‘30 plannen voor een beter Nederland. De sociale agenda’, de Volkskrant en Meulenhoff, 2006.

Menno Hurenkamp en Monique Kremer (red.), ‘Vrijheid verplicht. Over tevredenheid en de grenzen van keuzevrijheid’, Van Gennep, 2005.