Spanning, februari 2005 :: Hoop en inspiratie uit Brazilië

Spanning • februari 2005

Hoop en inspiratie uit Brazilië

Op 27 oktober 2002 won Lula (echte naam Luiz Inacio da Silva) met ruim verschil de presidentsverkiezingen in Brazilië. Onversneden links kwam daarmee aan de macht in één van de grootste landen ter wereld. Hoe kon dat gebeuren, en wat betekent het voor Brazilië zelf en voor de rest van de wereld? De antwoorden komen van Peter Runhaar, in november 2004 metgezel van Jan Marijnissen op diens reis door Brazilië.

Runhaar maakte de doctoraalscriptie van zijn studie niet-westerse geschiedenis over de PT in Brazilië, waarna de fascinatie voor het land en die PT, de Partido dos Trabalhadores – Partij van de Arbeiders, bleef. Als journalist schreef hij een groot aantal artikelen over het land. Inmiddels is hij gehuwd met een Braziliaanse en verblijft hij regelmatig in het land van de Amazone en het carnaval.

Wat is de PT, de partij van Lula?

‘De PT is opgericht in 1979, tijdens de overgangsperiode van dictatuur naar democratie. Brazilië was tot begin ’85 een dictatuur. In de eindfase daarvan ontstonden twee nieuwe partijen, naast de partijen van de dictatuur en de goedgekeurde ‘oppositie’. Dat waren de PSDB, de partij van de sociaal-democratische elite en de PT, als bundeling van een breed spectrum aan progressieve maatschappelijke organisaties: kerken, vakbonden, sociale bewegingen.

De PT en de PSDB zijn partijen die politiek voeren op basis van een ideologie; van een programma. Dat lijkt vanzelfsprekend, maar is het niet in een land als Brazilië. De traditionele grote partijen daar werken vrijwel uitsluitend op basis van cliëntelisme: het zijn carrièremachines die zich erg op de korte termijn richten.

Na het einde van de dictatuur hebben PSDB en PT zich verder ontwikkeld. Ze bestaan nog, zijn allebei succesvol en hebben een grote achterban.

Het succes van de PT manifesteerde zich al direct in 1985, toen Luiza Erundina, een maatschappelijk werkster, burgemeester werd van miljoenenstad Sao Paulo. Dat was echt een revolutie: een vrouw van buiten de elite die in zo’n functie gekozen wordt – en het ook nog eens uitstekend doet.

Een verklaring voor het succes is volgens mij dat de PT opmerkelijk corruptievrij is, dat ze inhoudelijk is, en pragmatisch. Door dat laatste heeft ze het lot ontlopen van veel linkse bewegingen in Brazilië en de rest van Latijns-Amerika die aan ideologisch geruzie ten onder zijn gegaan. De PT is een echte massabeweging: ze heeft heel veel leden en heel veel kader, en is echt geworteld in samenleving.’

Hoe verklaar je dat Brazilië en Argentinië na de dictatuur zo’n verschillende weg genomen hebben? In Argentinië viert het systeem van cliëntelisme nog steeds hoogtij. Waarom heeft Brazilië een PT en Argentinië niet?

‘Ik kan wat zaken noemen, maar of dat een sluitende verklaring is, weet ik niet. Brazilianen zijn nogal non-conformistisch en pragmatisch ingesteld. Het land kent ook geen traditie van gewelddadige ideologische revoluties. Daarnaast is de opkomst van een sterke onafhankelijke vakbeweging belangrijk én heeft het land een grote middenklasse, naast een kleine steenrijke elite en heel veel arme mensen. Onder die middenklasse is ook veel sympathie voor de PT. En wat ook meespeelt in de populariteit van de PT, is de persoonlijke factor van Lula.’

Wat kun je over hem vertellen?

‘Lula is het jongste kind van een straatarm gezin. Hij is vanaf de oprichting van de PT de onbetwiste leider, afkomstig uit de vakbeweging, de metaalarbeidersbond. Voordat Lula in januari 2003 president werd, was hij drie keer eerder al dicht bij een overwinning. De vierde keer heeft hij het randje opgezocht van hoe ver hij met zijn pragmatisme kan gaan. Hij heeft toen veel meer een centrumagenda gevolgd en al vóór de verkiezingen zijn ‘natuurlijke vijanden’ bewerkt: de financiële en zakenwereld. Hij heeft bijvoorbeeld laten weten zich te houden aan de afspraken met het IMF en de buitenlands schulden van Brazilië te zullen afbetalen. Dat kweekte vertrouwen bij de middenklasse en had resultaat: Lula won van de zittende president Cardoso van de PSDB die het zeker niet slecht gedaan had.’

We zijn nu twee jaar verder. Hoe maak jij de balans op?

‘Lula heeft een voorzichtig, behoudend beleid gevoerd, in het verlengde van zijn campagne. Behoedzaamheid gaat duidelijk boven ideologische keuzes en het pragmatisme is enorm. Lula kiest duidelijk voor de lange termijn boven het snel boeken van successen. Het gevolg is wel, dat er nog weinig veranderingen zichtbaar zijn. Eind 2006 zijn er weer verkiezingen, dat betekent dat de komende twee jaar echt cruciaal worden. De achterban is opmerkelijk loyaal – hoewel een minderheid zwaar ontevreden is – maar zal toch een keer resultaten willen zien. Ikzelf ben verbaasd over een aantal zaken, en een enkele keer ook geschrokken. Waar ligt de grens tussen pragmatisme en opportunisme? Maar terugkijkend op de afgelopen twee jaar overheerst toch duidelijk het positieve. Zeker als je kijkt naar de omstandigheden waaronder gewerkt moet worden: de corruptie, de bittere armoede, het gebrek aan infrastructuur, de traditie van politiek opportunisme. De context is zo veel moeilijker dan hier in Nederland. Als je daarnaar kijkt, dan moet je concluderen dat Lula en zijn mensen ongelofelijk knap bezig zijn.

Opvallend is ook hoe volwassen de PT omgaat met alle kritiek. Om een voorbeeld te geven: Jan Marijnissen en ik werden door een PT-kaderlid meegenomen naar een grote demonstratie tegen het regeringsbeleid. De man had er alle begrip voor.’

Ik zie me niet als een kritiekloos Lula-fan, maar ik ben absoluut onder de indruk van wat er momenteel in Brazilië plaatsvindt. Rationeel beschouwd kun je zeggen: in potentie levert de ontwikkeling heel veel op, maar het moet nog wel gebeuren. Maar als je het iets emotioneler bekijkt, dan is er nu al heel veel uit voortgekomen. De opmars van Lula en de PT biedt veel hoop en inspiratie – binnen en buiten Brazilië. Kijk naar Uruguay. Daar is onlangs de linkse president Vázquez aan de macht gekomen. Dat heeft hoogstwaarschijnlijk kunnen gebeuren doordat in Brazilië het bewijs geleverd is dat een linkse regering niet automatisch kapitaalvlucht en destabilisering betekent.’

Welke ruimte geven de VS aan Brazilië? Wat gebeurt er als het land een koers gaat varen die Washington echt dwars zit?

‘Hoe stabieler en democratischer een land is, hoe minder mogelijkheden de VS hebben om in te grijpen. Wat dat betreft scoort Brazilië goed. Aan de andere kant: financieel is er wel een grote afhankelijkheid. Als de Amerikaanse financieel-analisten massaal zeggen ga maar weg uit Brazilië, dan komen er grote problemen.’

Is Lula op weg het nieuwe idool van links te worden?

‘Laten we alsjeblieft leren geen heiligen te maken van kopstukken als Lula. Je neemt iemand het meest serieus als je hem kritisch benadert. In het gesprek dat Jan Marijnissen en ik hadden met minister Dulci vertelde hij dat het slechtste wat Brazilië en de PT kan overkomen is dat Lula de zoveelste troetelbeer van de Derde Wereld wordt. Daar ben ik het helemaal mee eens.’

Gróót

Brazilië is het grootste land van Zuid-Amerika en één van de grootste landen ter wereld. Er wonen ruim 175 miljoen mensen en de oppervlakte bedraagt iets meer dan 8,5 miljoen km2. Ter vergelijking: dat is 240 keer de oppervlakte van Nederland. Zowel van noord naar zuid, als van oost naar west ligt er tussen de uiteinden van het land meer dan 4300 kilometer.