Tribune 10/2010 :: WSW

Actueel

Wordt het ‘Pareltje van Beschaving’ weggetreiterd?

WSW

Ooit was de Nederlandse Sociale Werkvoorziening een ‘pareltje van beschaving’. Dat pareltje heeft de afgelopen decennia lelijke krassen opgelopen. Hervormingen, wetswijzigingen met op de achtergrond een opstomende marktwerking. Tegenover dat massieve geweld staan kwetsbare mensen.

Tekst: Paul Waaijers en Jola van Dijk Foto's: Jac Vanderfeesten

Condensatoren in luidsprekerbehuizingen monteren in sociale werkplaats de Risse in Weert

In 1975 werkte Peter Vink (nu 61) als arbeidsanalist in de vleesverwerkende industrie. Tijdens deze carrière kwam de toen 26-jarige Vink ernstig in de problemen. Vink: ‘Ik werd lichamelijk ziek en ook na talloze ziekenhuisonderzoeken kwam men er niet achter wat ik eigenlijk mankeerde. Ik kwam in de WAO terecht en zat uiteindelijk bij een psychiater. Na twaalf jaar kwam men erachter dat ik een hyperventilatiesyndroom had waardoor ik angsten kreeg. De oorzaak: tijdens mijn werk als arbeidsanalist stond ik constant onder buitensporige stress. De normeringen van het bedrijf stonden vaak haaks op wat goed was voor de werknemers. Ik zat dus als arbeidsanalist eigenlijk in een onmogelijke positie.’

Pas na twaalf jaar wist Vink uit zijn persoonlijke dal te kruipen. Hij wilde vrijwilligerswerk gaan doen en kwam in contact met een bedrijfsleider van de Rissegroep, een sociale werkplaats in Weert. De bedrijfsleider bood Vink een heuse baan aan als administratieve kracht op de elektronica-afdeling. Zo ging dat toen, bij de sociale werkvoorziening. Geen indicatiecommissies of profielschetsers die zich er tegenaan bemoeiden. Gewoon een beetje uit de losse pols. Vink: ‘Ik herinner mij een kolenboer. Die was door zijn rug gegaan. Toen was het ook zo van: “Joh, kom er maar bij.” Puur voor het sociale aspect.’

Verdiepen in de handicap

Volgens Vink is inlevingsvermogen de smeerolie voor de sociale functie van de WSW. Hij zag dat vermogen langzaam teruglopen: ‘Kijk, je moet empathie hebben met de WSW’er. Je moet je willen verdiepen in zijn handicap. Doe je dat, dan blijkt veel mogelijk. Doe je dat niet, dan creëer je problemen. Toen in 1998 de psychiatrische patiënten de WSW binnenkwamen, ook bij de Risse in Weert, vond ik dat een goeie zaak. Want die mensen hebben recht op een zinvolle tijdsbesteding en arbeidsplek. Als je weet dat bijvoorbeeld een schizofreen alleen maar kan functioneren als hij met zijn rug dicht tegen een muur aanzit, zodat hij de werkplaats kan overzien, dan moet je daarvoor zorgen. Doe je dat niet, omdat je het maar aanstellerij vindt, dan vráág je als werkleider om problemen.’

Eén voorbeeld waarin het helemaal misliep, staat Vink nog vers in het geheugen: ‘Tja, dat is het verhaal van ene Wil, buitensporig breed en heel sterk. Een en al spieren, die op hun beurt echter werden aangestuurd door een kwetsbare psyche. Op een dag had Wil een vraag aan de afdeling Personeelszaken. Eigenlijk had hij die vraag via zijn werkleider moeten stellen, maar door zijn psychische aandoening snapte Wil alleen de korte communicatielijnen. Waarop de geïrriteerde personeelsambtenaar op zijn bureaucratische strepen ging staan. Dat gesprek liep compleet uit de rails. Paniekerig belde een administrateur mij op: “Peter, kom gauw! Wil draait door!” Ondertussen hadden ze ook de politie erbij gehaald. Ik heb Wil weg weten te praten naar mijn kantoortje. Daar stortte hij volledig in. Huilen als een klein kind. Riep de hele tijd: “Ik begrijp het niet! Ik had goddomme alleen maar een vraag!” Twee dagen later had hij zichzelf opgehangen. Dit is natuurlijk wel een extreem voorbeeld, maar het geeft aan hoe rampzalig het kan uitpakken als je je niet in de mensen binnen de WSW verdiept.’

Soepstengels verpakken in de Risse in Weert

Sociale Werkvoorziening

• Al ver voor de Tweede Wereldoorlog waren diverse particuliere initiatieven actief in de sfeer van armenzorg en liefdadigheid die op kleinschalige basis aangepast werk verschaften aan gehandicapten, zoals de vereniging Actio Vincit Omnia (arbeid overwint alles).

• Na de Tweede Wereldoorlog vond men dat er ‘iets’ gedaan moest worden voor de mensen die gehandicapt waren als gevolg van de oorlog. In 1950 resulteerde dat in de Gemeentelijke Sociale Werkvoorziening (GSW) voor handarbeiders.

• In 1965 groeide het aantal GSW-werkers tot 30.000 en is de gemeentelijke regeling vervangen door een rijksregeling. In 1968 werd een wetsvoorstel ingediend. Citaat: ‘De Sociale Werkvoorziening biedt werknemers arbeid binnen de grenzen van hun mogelijkheden, een vast inkomen verleent hun een sociale status en een rechtspositie als werknemer, biedt tevens ontplooiing van nog aanwezige capaciteiten en brengt contacten met andere mensen.’ In 1969 is dit wetsvoorstel aangenomen.

Onbeschoft en intimiderend

Werkleiders die zich niet verdiepen in de WSW’ers zelf: het is als peuteren aan een op scherp staande bom. Een bom die in 2008 bij WSW-bedrijf Alescon te Assen afgaat. Inzet is een snoeihard beleid rond het ziekteverzuim. Of werknemers nou herstellend zijn van een hartaanval, epilepsie of infectiegevoelige buikoperaties; het kan menig werkleider niet echt boeien. De bom gaat af als het Dagblad van het Noorden in een serie artikelen melding maakt van de situatie op de werkvloer. De krantenkoppen liegen er niet om: ‘Angstspook op werkvloer’, ‘Leidinggevenden maken er een zooitje van’, en ‘Hard beleid rond ziekteverzuim verziekt sfeer bij werkvoorzieningschap’.

In datzelfde jaar start de SP-afdeling

Hoogeveen een onderzoek onder de medewerkers van het WSW-bedrijf. Hoewel directeur Albert Bruins Slot ‘in een open sfeer’ met de SP wil praten, gaat hij niet over één nacht ijs. Er volgt een tweede onderzoek, door Bureau Mede uit Houten, dat dezelfde misstanden signaleert als de SP: onbeschofte omgangsvormen van werkleiders naar werknemers, weinig tot geen overleg, amper interesse van werkleiders in de achtergrond van een ziektemelding, en meisjes met een verstandelijke beperking worden niet zelden slachtoffer van seksuele intimidatie. Na het rapport-Mede is voor directeur Bruins Slot de maat vol en grijpt hij in: drie werkleiders worden direct ontslagen.

Angst

Nu, twee jaar later, is het de vraag of de sfeer verbeterd is. Het blijkt niet gemakkelijk om bij Alescon WSW’ers te vinden die daar openlijk over willen praten. Men aarzelt sterk, wil absoluut niet met naam genoemd worden en of we zo vriendelijk willen zijn geen letterlijke citaten te plaatsen die mogelijk iemand via de woordkeuze traceerbaar zouden kunnen maken. Niet echt een gevalletje ‘open dialoog’, zoals directeur Bruins Slot dat met zijn maatregelen voor ogen had. In de gesprekken die we hebben gevoerd, komen de volgende hoofdlijnen naar voren.

• De situatie rond de werkleiders is weliswaar verbeterd, maar er gaat nog veel mis in de communicatie tussen directie en werkvloer.

• WSW’ers kunnen niet meer opklimmen tot werkleider, zoals vroeger. In plaats daarvan worden werkleiders ‘van buiten’ gehaald, die de WSW’ers vaak minder goed aanvoelen.

• Er zijn gevoelens van onbehagen omdat de WSW-instelling meer en meer verandert

in een leerwerkbedrijf en instelling voor arbeidsreïntegratie. De nieuwe instroom gaat ten koste van de WSW-banen; omdat de WSW’ers duurder zijn door de beno-digde begeleiding, vermoeden sommigen.

Directeur Albert Bruins Slot laat weten geen enkele behoefte te hebben om achteraf eens terug te blikken op die roerige periode en de leermomenten nog eens te analyseren. Hij stelt dat hij in 2008 al met een tevredenheidsonderzoek onder medewerkers bezig was, waar de SP dwars doorheen is gegaan. Bruins Slot: ‘Kijk, je moet wel iets van de WSW-problematiek weten voordat je je ermee gaat bemoeien. De hele actie van de SP is als een boemerang teruggeslagen op de organisatie. En wat de media betreft: ik vind echt dat die de WSW’ers misbruikt hebben. Mensen zagen maar een gedeelte van hun verhaal terug in de krant. Overigens komt er dit jaar en in 2012 weer een medewerkers-tevredenheidsonderzoek.’ Op de vraag waarom er dan nog steeds mensen zijn die niet openlijk met de media willen praten, antwoordt Bruins Slot: ‘Ja, dat weet ik ook niet. Wat ik wel weet, is dat ik met de medewerkers-tevredenheidsonderzoeken en het werkoverleg de vinger aan de pols houd. Maar hier wil ik het verder bij laten.’

De toestanden bij Alescon blijken niet op zichzelf te staan. Want ook bij andere WSW-instellingen, zoals in Zeist (BIGA), Emmen (EMCO) en Nijmegen (BREED), heeft het behoorlijk gerommeld. Grote overeenkomst in deze gevallen: werkleiders zonder empathie die WSW’ers onder druk zetten om meer te presteren, soms zelfs tijdens ziekte, plus aanzienlijke tekorten door een overdaad aan managers. Intussen is de situatie bij BIGA, EMCO en BREED na fors ingrijpen van een tijdelijke directie weer menswaardig te noemen. Door actievoeren blijken toch dingen te kunnen veranderen.

Onder strikte hygiënevoorschriften wordt snoep in handvatjes geduwd en verpakt

Mensen met omruilgarantie

In Amsterdam is SP-gemeenteraadslid Maureen van der Pligt in de weer met problemen rond WSW-instelling Pantar. Van der Pligt: ‘Piet Dek, de toenmalige directeur, vond al in 2000 dat de WSW niet alleen maar voor WSW’ers moest zijn. Hij wilde een ‘flexpool’ op gaan zetten waar werkgevers gemakkelijk een gedetacheerde WSW’er konden omruilen als-ie niet beviel. Dus niet begeleiden en afstemmen op wat die WSW’er wél kan, maar gewoon hup, bevalt-ie je niet, dan kan je ’m omruilen. Dek ging dan naar een bedrijf met de boodschap: “Heb je tien Polen in dienst? Nou dat werk doen mijn gehandicapten goedkoper! Ja, inclusief omruilgarantie!” WSW’ers als handelswaar. Ik kan daar zo boos van worden! Je hebt het hier over ménsen. Is zo’n directeur zelf eigenlijk wel goed bij zijn hoofd?! Het leek diezelfde directeur een goed idee om de groep WSW’ers uit te breiden met allerhande volk, zoals verslaafden, tbs-klanten, noem maar op. Zie je het al voor je? Een tot tbs veroordeelde seksuele delinquent naast een zwakbegaafd meisje op de inpakafdeling? Wat je ook ziet is dat werkleiders steeds grotere groepen hebben en tegelijkertijd steeds minder verstand van psychische aandoeningen en hoe daarmee om te gaan. En tot slot rijzen de kosten behoorlijk de pan uit vanwege een loodzware overhead. Ik heb dat eens uit willen zoeken, maar daar wilde men niet aan meewerken. Dat is voor mij een teken aan de wand.’

Stap voor stap gesloopt

Hoe heeft een maatschappelijke regeling als de Sociale Werkvoorziening, in 1968 opgezet om kwetsbare of gehandicapte mensen aan werk te helpen, zich kunnen ontwikkelen tot een jungle?

•In 1989 komt CDA’er Lubbers met de budgetfinanciering: de hoogte van het budget voor de Sociale Werkvoorziening wordt niet langer bepaald op basis van het aantal werknemers. Door de budgetfinanciering ontstaan er wachtlijsten en gaan werkplaatsen bedrijfsmatiger werken om zoveel mogelijk uit hun budget te halen.

•In 1998 voert PvdA’er Melkert de nieuwe Wet op de Sociale Werkvoorziening in. Niet langer hebben nieuwe WSW’ers recht op een levenslange WSW-plek. De WSW’ers die na 1998 instromen worden periodiek herkeurd. Mensen zonder echt ernstig lichamelijk of psychisch gebrek komen er niet meer in; mensen met een ernstiger psychische aandoening of meervoudige handicaps wel. Bijgevolg is er veel onzekerheid onder WSW’ers, vanwege de herkeuringen en de komst van een moeilijker doelgroep.

•In 2000 publiceert de SP de resultaten van onderzoek naar de zich opstapelende problemen, in het rapport: Over de rooie helpen, dat is wat er hier gebeurt.

•In de periode 2002-2004 krijgt de marktwerking zijn definitieve beslag binnen de WSW. De Wet Werk en Bijstand van VVD’er Mark Rutte maakt dat gemeenten hun werklozen gaan ‘dumpen’ in de WSW-werkplaatsen. Hierdoor maken nieuwe en langdurig werklozen hun opwachting bij de sociale werkplaatsen, waaronder tbs’ers. De WSW’ers worden verstoten van de werkvloer naar de kantine omdat de ‘gezonde’ werklozen het werk sneller kunnen uitvoeren. Ook zijn er spanningen tussen WSW’ers en ‘nieuwe instromers’.

•In de periode 2004-2006 zetten de gemeenten, die de WSW financieren, de sociale werkplaatsen nog meer onder druk. De eenderde-regeling wordt ingevoerd: de WSW’ers worden in drie groepen verdeeld. Eenderde van de WSW’ers moet gedetacheerd (uitgeleend) worden in reguliere bedrijven, eenderde moet in dienst komen van reguliere bedrijven en eenderde zou dan binnen de sociale werkvoorziening mogen blijven. Zorgvuldigheid en inlevingsvermogen zijn bij zo’n cijfermatige aanpak ver te zoeken.

•In 2008 licht SP-Kamerlid Paul Lempens het hele WSW-verhaal vanaf 2000 nog eens goed door. Hij legt de zwakke plekken vast in een even verontrustend als lijvig rapport: WSW, parel zonder glans. Alle onderzochte voorbeelden hebben een constante: welke maatregel er ook ‘uitgevonden’ werd, de WSW’er zelf ging erop achteruit. Ondertussen sleutelt een commissie onder leiding van CDA’er Bert de Vries verder aan de WSW. In Fundamentele Herbezinning zoekt de commissie naar manieren om met hetzelfde budget meer mensen aan de slag te krijgen. Dat blijkt te kunnen, en wel door hun positie te verslechteren. Schaf de cao af, betaal maximaal het minimumloon (liefst minder), en gooi alle werkzoekenden met WSW’ers op een grote hoop.

• In 2010 zet het kersverse kabinet-Rutte-Verhagen er de vaart in, met een bezuiniging van

120 miljoen euro per jaar. Volgens berekeningen van het CPB zullen er in 2015 zo’n 30.000 mensen minder in de WSW zitten dan nu (100.000). Op termijn verwacht men dat dit leidt tot een uitstroom van 60.000 WSW’ers. Voor degenen die wel bij de sociale werkplaats mogen blijven werken, zijn er al in 40 gemeenten proeven aan de gang met ‘loondispensatie’. Dat betekent regulier werk voor minder dan het minimumloon.

Uitzendbureau Loonslaaf

In Amsterdam blijft het niet alleen bij praten. Op 7 oktober startte Van der Pligt met anderen de actie Uitzendbureau Loonslaaf bij boerderij Langerlust. Daar werden op dat moment diverse prijzen voor sociaal ondernemerschap uitgereikt aan ondernemers. Aanleiding voor de actie is de proef met loondispensatie, waar de Amsterdamse GroenLinks-wethouder Andrée van Es zich vrijwillig voor aanmeldde. De actievoerders noemen het een staaltje moderne slavernij. Veel ondernemers hebben de petitie tegen de proef ondertekend, waaronder MKB-voorzitter Mark van der Horst.

Van der Pligt ligt duidelijk op ramkoers: ‘Met dit kabinetsbeleid maak je een eind aan de cao en aan het minimumloon, waardoor de onderkant van de arbeidsmarkt en de WSW echt op scherp komen te staan. Albert Heijn wenst de petitie niet te ondertekenen. Nou, dan niet! Dan gaan wij de klanten van AH benaderen om een mailtje te sturen aan de AHOLD-directie met het verzoek niet met die loondispensatie-pilot mee te doen.’

Op zaterdagmiddag 16 oktober flyeren zo’n acht SP’ers bij Albert Heijn aan de Amsterdamse Nieuwezijds Voorburgwal. De reacties variëren van: ‘Joh, rot op’, tot aan: ‘Goh, dat wist ik niet’ en ‘Goeie actie’. Een jurist met een AH-tasje waar een stokbrood uitsteekt, roept: ‘Maar dit kan helemaal niet! Dit is tegen de wet!’ WSW’er Mario, die ook bij de actie staat, grapt: ‘Albert Heijn lét niet op de kleintjes, Albert Heijn plét de kleintjes.’ Wat die kleintjes betreft: vaak spreekt men over WSW’ers in termen als ‘kwetsbaar’. Tegelijk zijn het vaak regelrechte helden en heldinnen die, ondanks het feit dat het leven niet bepaald zachtzinnig met ze omspringt, toch overeind blijven.

Zoals Vera Schaefer. Haar hele leven leed zij aan vrij ernstige depressies. Op 19 juli 1998 overleed de 14-jarige (en enige) dochter van haar zus door een auto-ongeluk. Zeven maanden later overleed haar vader. Net toen Vera weer uit het dal kroop, werd er bij haar in 2004 borstkanker geconstateerd. In 2005 moest een borst worden afgezet. Op dezelfde dag kreeg Vera’s zus te horen dat ook zij borstkanker had. Weer later werden bij Vera de eierstokken en enkele lymfeklieren verwijderd. Dat zorgt voor vochtophoping, daarom is het noodzakelijk dat zij voldoende lichaamsbeweging krijgt. Op 24 juli 2008 werd haar moeder ernstig ziek: borstkanker. In 2009 kampte Vera met hartproblemen, die inmiddels onder controle zijn. Ondertussen gestopt met de anti-depressiva, leek een half jaar geleden het geluk haar toe te lachen. Ze kon bij Pantar een baan krijgen. Postbezorging met een busje, echt het mooiste wat haar in jaren was overkomen.

Vier maanden lang, tot 1 juli dit jaar, genoot de kersverse chauffeuse van haar werk. Ze voldeed in alle opzichten. Altijd op tijd, nooit bekeuringen of schade en ze leidde zelfs andere chauffeurs op. Op 1 juli kreeg ze te horen dat men weliswaar blij was met haar, maar dat ze haar handicap bagatelliseerde. Ze moest personenvervoer gaan rijden, dat was wat rustiger voor haar. Vera’s wereld stortte in. Post rondrijden was veel dynamischer en gaf haar juist veel meer de voor haar zo noodzakelijke lichaamsbeweging dan personenvervoer. Vera vocht het besluit aan. Dat had uiteindelijk resultaat. Sinds kort stuurt Vera weer dolgelukkig haar postbestelbus door Amsterdam.

‘Wat je vaak ziet,’ mijmert WSW-oldtimer Peter Vink, ‘is dat het merendeel van de WSW’ers heel veel kracht en capaciteiten heeft. Als je maar éven de moeite neemt om de juiste voorwaarden te scheppen, gaan ze als een speer.’

Laffe bezuiniging’

Het kabinet-Rutte gaat jaarlijks 120 miljoen euro bezuinigen op de sociale werkvoorziening. Wat dat precies betekent voor sociale werkplaatsen hangt af van hoe de gemeente de bezuiniging gaat invullen. Dat kan door te bezuinigen op kosten van het gebouw, door afdelingen te sluiten, maar ook door mensen te ontslaan. In heel Nederland betekent deze

bezuiniging dat er in 2015 30.000 minder plekken zijn bij de sociale werkvoorziening. Terwijl er nu al 25.000 mensen op de wachtlijst staan.

SP-Kamerlid Sadet Karabulut: ‘Tienduizenden mensen met een arbeidsbeperking zullen achter de geraniums en in de armoede belanden. Ik weiger te accepteren dat zij de rekening van de crisis gaan betalen. Geld afpakken van mensen die al geen cent te makken hebben, is een laffe bezuiniging en leidt uiteindelijk tot meer armoede en uitsluiting.’

Onder het motto ‘Armoede werkt niet’ is de SP inmiddels een campagne begonnen om genoemde plannen van tafel te krijgen. Kijk op www.armoedewerktniet.nl Daar vind je meer uitleg, kun je een petitie tekenen, vragen stellen en persoonlijke verhalen van WSW’ers lezen. Bijvoorbeeld van Nicole, die arbeidsongeschikt was en tóch wilde werken. Via de WSW kon dat. Haar reactie op de bezuinigingen: ‘En ik pik ’t niet dat ze me dit dadelijk af willen pakken, want ondanks de dagelijkse pijn wil ik graag blijven werken. (…) Hier kan ik echt pissig om worden. Werk je, word je nog gestraft!’ Of Ellen, die schrijft: ‘Ik word serieus vreselijk wanhopig en moedeloos van de plannen van de regering en er gaat geen dag voorbij dat ik me geen vreselijke zorgen maak om m’n toekomst. Ik ben 18. Ben dus net volwassen en weet nu al niet hoe ik verder moet.’

www.armoedewerktniet.nl

Lees online