Tribune 9/2002, Het integratiefiasco ontleed

Op de Kurfürstendamm in Berlijn kom je ogen te kort. De beroemdste straat van Duitsland is het toneel van chique zakenmensen, bont uitgedoste skaters en nonchalant flanerende dames. Net als een vloot aan zware Mercedessen en snelle cabrio's zoeken ze een weg langs de monumentale Gedächtniskirche en het roemruchte Café Kranzler. Maar dat is allemaal niet wat de aandacht trekt van Ali Lazrak. 'Je ziet hier geen enkele vrouw met een hoofddoek… niet ééntje,' stelt het SP-Kamerlid met enige verbazing vast. 'Moet je eens op de Albert Cuyp in Amsterdam kijken!', voegt hij daar ter vergelijking aan toe. Er passeert een groep van vijf Turkse meisjes. In spijkerbroek, schoenen met plateauzolen en kleurige topjes.

Het Berlijnse straatbeeld mag een indicatie zijn voor de mate waarin allochtonen in de Duitse samenleving integreerden, het is tegelijkertijd ook een teken aan de wand voor de manier waarop de integratie zich in Nederland voltrok. 'Duitsland heeft nooit een integratiebeleid gekend,' zegt dr. Ruud Koopmans, Nederlands politiek socioloog bij het Wissenschaftszentrum für Sozialforschung (WZB) in Berlijn. 'Dus het is nogal pijnlijk, om vast te stellen dat géén beleid blijkbaar beter is dan Nederlands beleid.'

Koopmans vergeleek de resultaten van het integratiebeleid in een aantal West-Europese landen. Verrassend genoeg kwamen daarbij Duitsland en Nederland als de twee uitersten uit de bus. Koopmans: 'In Duitsland is het werkloosheidspercentage onder migranten bijna twee keer zo hoog als het nationaal gemiddelde en daarmee ongeveer even hoog als onder de Oostduitsers. Maar in Nederland is de werkloosheid onder allochtonen al sinds tijden viér keer zo hoog als onder autochtonen. Ander voorbeeld. Vijf jaar geleden was ongeveer 23 procent van de bijstandsontvangers in Duitsland van buitenlandse afkomst. Een jaar later was dat aantal in Nederland 47 procent. En op het gebied van onderwijs en criminaliteit zien we vergelijkbare verschillen.' Maar is Duitsland niet het land van de massale demonstraties van neo-nazi's in Oostduitse steden als Hoyerswerda, Magdeburg en Rostock? Kregen wij het niet Spaans benauwd van de opkomst van politici als Franz Schönhuber met zijn Republikaner? Waren het niet de Nederlanders die massaal 'Ik ben woedend'-protestkaarten richting Bondsdag stuurden, toen rechts-extremisten in Solingen de woning van een Turks gezin in brand staken? En neuriën wij niet bijna automatisch mee, als we het lied 'Over de Muur' van het Klein Orkest op de radio horen: Zoveel Turken in Kreuzberg die amper kunnen bestaan…?

'De ophef over die aanslag in Solingen was opvallend,' blikt Ruud Koopmans terug. 'Terecht spraken we er schande van, maar toen kort daarna een joodse begraafplaats in Veghel werd vernield, deden de Nederlandse kranten het af met een piepklein stukje op pagina vijf. Kwajongens hadden dat gedaan, luidde de verklaring. Heel typisch. Die strofe uit dat liedje van het Klein Orkest is wat mij betreft een prima voorbeeld van de arrogantie van Nederland op het gebied van integratie. Inderdaad wordt de Berlijnse wijk Kreuzberg in de volksmond wel 'Klein Istanbul' genoemd; dertig procent van de bewoners is van allochtone afkomst. Maar zeg nou zelf: dat is toch niets! De Bijlmer heeft 67 procent buitenlanders, Delfshaven in Rotterdam zelfs 69 procent! In Nederlandse wijken varieert het aantal buitenlanders tussen nul en 70 procent. In Duitsland is die bandbreedte van 10 tot 30 procent. En daar is geen beleid voor nodig geweest,' aldus Koopmans.

'Wat er in Nederland gebeurt is gewoon een stokoud beleid, dat onder een nieuw multicultureel vlaggetje wordt voortgezet'

In het statige pand van het WZB-instituut aan de Reichpietschufer, niet ver van de Brandenburger Tor, nemen Ali Lazrak en Ruud Koopmans het Nederlands integratiebeleid onder de loep. Waar ging het fout? Hoe is het in godsnaam mogelijk dat geen beleid kennelijk stukken beter uitpakt dan Nederlands beleid? Volgens de wetenschapper vindt het gigantische Nederlandse integratiefiasco zijn oorsprong in het verzuilde denken binnen onze politiek en samenleving. 'Wat men vanaf begin jaren '70 deed, was het creëren van etnische groepen die vervolgens moesten integreren. Dat paste in onze verzuilingstraditie. Je had toen al allerlei groepjes, zoals bijvoorbeeld de rooms-katholieken, of de socialististen. Die verzuiling was gebaseerd op de elite, niet zozeer op de bevolking zelf. Tot midden jaren '60 functioneerde dat allemaal best goed. De katholieke elite vertegenwoordigde ook echt het katholieke volksdeel. Tegen de achtergrond van die verzuiling creëerde men ook allochtonenzuilen: een Turkse zuil, een Marokkaanse zuil, een Antilliaanse zuil enzovoorts. Allemaal heel goed bedoeld, maar dat beleid verstérkte juist de verschillen. Waar de verzuiling voor de Nederlanders emanciperend werkte, kregen de allochtonen hierdoor juist geen aansluiting bij de Nederlandse samenleving. Vergeet niet dat de integratie van allochtonen gebaseerd is op het gastarbeidersmodel uit de jaren '70. Nederland verkeerde in de veronderstelling dat de Turken, Marokkanen etc. vroeg of laat weer terug zouden gaan. Het is gewoon stokoud beleid dat onder een nieuw multicultureel vlaggetje wordt voortgezet.'

Lazrak: 'Het is als die spreekwoordelijke logge olietanker die bijna niet te keren is.' 'Precies,' vindt Koopmans, 'dan is het makkelijker om die tanker te verven. Maar straks hebben we een generatie allochtonen in Nederland, die wordt geacht zich te organiseren op basis van waarhun grootouders vandaan komen!' Volgens Koopmans wordt het gewraakte Nederlandse integratiebeleid enkel voortgezet omwille van de 'etnische elite'. 'Allochtone zelforganisaties zijn op zich okay. Maar in de praktijk zie je dat de politiek en die zogenaamde inspraakorganisaties elkaar voortdurend naar de mond praten. De politiek is het altijd voor 99 procent met hen eens en omgekeerd ook. Het belang vande 'integratie-ambtenaren' weegt daarnaast ook heel zwaar. Aan de ene kant zijn de zelforganisaties afhankelijk van overheidsgeld en aan de andere kant kun je niet verwachten dat de overheid haar eigen beleid bekritiseert. Daar komt nog eens bij, dat Nederlanders van huis uit vaak denken: Wij doen het hier sowieso beter dan in het buitenland.'

Lazrak: 'Wat mij is opgevallen in de ruim twintig jaar dat ik me met integratie bezighoud, is dat je steeds dezelfde mensen tegenkomt: dezelfde onderzoekers, dezelfde ambtenaren enz. Blijkbaar kunnen we pas gaan praten, als die generatie vertrokken is.'

'Een woningcorporatie krijgt tonnen subsidie. Onder meer voor toiletpotten die niet met hun kont naar het oosten staan!'

Een dag voordat de SP'er naar de Duitse hoofdstad toog, trok hij nog bij de regering aan de bel over een wel heel opmerkelijk staaltje Nederlands integratiebeleid. Een Haagse woningcorporatie krijgt tonnen subsidie in het kader van een 'multicultureel bouwproject', waarbij keuken en gang in de woning zodanig zijn aangepast, dat vrouwen in huis uit het zicht blijven van eventuele mannelijke gasten. 'De indeling is zodanig, dat de Turkse man bezoek kan ontvangen zonder dat de visite zijn vrouw hoeft te ontmoeten en zonder dat zij zich volledig in een kamer hoeft af te zonderen,' aldus de woningbouwvereniging in het blad van woningbouwkoepel Aedes. Het neusje van de zalm in deze woningen is echter de toiletpot die niet met de achterkant naar het oosten staat. 'Dat willen moslims beslist niet,' staat in hetzelfde artikel. Lazrak: 'Wat een idioterie! Ik heb een groot aantal Islamitische landen bezocht, zowel Arabische als niet-Arabische. Nergens heb ik gezien dat er rekening gehouden werd met de richting van de wc-pot. Ook in de literatuur heb ik hiervoor geen voorschriften kunnen vinden. De Koran rept er niet over en de Bedoeïenenstammen uit de begintijd van de islam hadden niet eens een toilet. Zij deden hun behoefte gewoon waar dat het beste uitkwam. De aanpassing van gang en keuken is net zo absurd en verwerpelijk. Ik vraag me af, of deze woonwens inderdaad leeft onder de moslimbevolking. Maar zelfs áls dat zo is, dan moet je daar als woningcorporatie absoluut niet in meegaan. Want op deze manier werk je mee aan de instandhouding van de scheiding tussen mannen en vrouwen en aan achterstelling en isolement van moslimvrouwen. Is dit integratiebeleid? Een multiculturele grap is het! En daar krijgt die corporatie dan dik 32.000 euro voor! Per woning welteverstaan. De volgende stap is zeker, dat woningen geschikt worden gemaakt voor vrouwenbesnijdenis.'

Ruud Koopmans neemt eerst met ongeloof, vervolgens met een luide schaterlach kennis van het Haagse project. 'Dit is toch niet te geloven. Dit is nog erger dan die woningbouwverenigingen die in Almere allochtone woningzoekenden per nationaliteit in aparte wijken wilden concentreren. En dat is dan officieel beleid! Volslagen belachelijk. Hoeveel mensen zou je voor de subsidie voor die aangepaste woningen eigenlijk aan het werk kunnen helpen?' 'Ik heb uitgerekend,' reageert Ali Lazrak, 'dat je voor het totaalbedrag in één klap de wachtlijst voor Nederlandse taalles kunt wegwerken. Dat zou de integratie veel meer goed doen.'

Koopmans: 'Maar als je dit soort dingen bekritiseert, dan wordt je dat in Nederland niet in dank afgenomen. Je zult zien, dat dan de politieke correctheid weer komt bovendrijven. Je mag de discussie alleen op normatief niveau voeren. Al heel snel ben je politiek incorrect. De SP weet daar alles van,' zegt de wetenschapper, refererend aan het feit dat de SP begin jaren tachtig pleitte voor onder meer spreiding en Nederlandse-taalcursussen en vervolgens zelfs beschuldigd werd van racisme. 'Spreidingsbeleid; daar mócht je gewoon niet over discussiëren,' vervolgt Koopmans. 'Hetzelfde geldt voor witte en zwarte scholen. Het gevolg van dat cultuurtje is, dat er tot voor kort eigenlijk nooit is gekeken naar de resultaten van het beleid. Het officiële doel van integratiebeleid is gelijkwaardige participatie. Het beleid moest leiden tot werk en inkomen. Als dat zo is, dan is het huidige beleid gewoon niet te verdedigen. De discussie moet gaan over de vraag: Wat helpt het? Maar die vraag werd niet of nauwelijks gesteld.'

'Een andere kardinale fout van het Nederlandse beleid is: het niet stellen van eisen aan migranten'

Het halen van de mislukte integratie uit de taboesfeer vormt het vertrekpunt van 'Van Apart naar Samen' – Deltaplan voor een geïntegreerde samenleving, dat de SP in april van dit jaar presenteerde (zie tribune mei). In het SP-Deltaplan worden concrete voorstellen gedaan om de integratie van allochtonen te bespoedigen. Onder meer het belang van gemengde scholen en wijken komt aan bod, evenals verplichte inburgeringcursussen en taalonderwijs. Daarnaast moeten migranten – met name met het oog op hun kinderen – kiezen waar zij hun toekomst willen opbouwen: in Nederland blijven óf terugkeren naar het moederland.

'Een scherpe keuze voor het één of het ander is van belang. Duidelijke keuzes kunnen zeker bijdragen aan de integratie. Maar de Nederlandse overheid schiep juist de voorwaarden om die keuzes níet te maken,' meent Ruud Koopmans, die op het gebied van de integratie in scholen en taalonderwijs, speerpunten in het Deltaplan, voorbeelden uit de Duitse praktijk aanhaalt. 'In Duitsland heb je zogenaamde Schulbezirke (schooldistricten – red.) In dit systeem bestaat er voor ouders geen ongelimiteerde keuzevrijheid om je kinderen naar een bepaalde school te sturen. Ik ben er dan ook van overtuigd, dat vrijheid in dit opzicht een belangrijke oorzaak van het probleem in Nederland is. En daarbij komt trouwens ook de typisch Nederlandse schijntolerantie om de hoek kijken. Autochtonen streven er echt niet naar dat hun kinderen op scholen met andere allochtonen zitten. Veel eerder zie je, dat autochtone ouders hun kinderen liever een eindje verderop naar een witte school sturen. Nederlanders blijken in de praktijk toch niet zo tolerant en open voor andere culturen als ze van zichzelf denken. Zo van: Multiculturalisme is leuk en aardig, maar je wilt wel het beste voor je kind, toch? Ter vergelijking: in Duitsland wordt nogal eens geklaagd over het feit dat op sommige scholen in Kreuzberg meer dan de helft van de scholieren van buitenlandse afkomst is. Maar in Nederland zijn zwarte scholen die soms bijna helemaal uit allochtonen bestaan geen uitzondering meer. Ik vind dat je scholen mag verplichten om een weerspiegeling van de samenleving te zijn. Dat kan best; scholen worden immers gefinancierd met overheidsgeld. Daarnaast zijn er absoluut maatregelen nodig tegen buitenlandse invloeden op de scholen,' aldus de wetenschapper die daarmee op één lijn zit met het Deltaplan.

'Op het gebied van taalcursussen is het voorbeeld van de Wolgaduitsers illustratief. In een ver verleden kwamen zij in Kazachstan terecht en veel van hun nazaten willen nog steeds graag naar Duitsland komen. Sinds 1996 moeten zij echter in hun eigen land een taaltest ondergaan, omdat de Duitse regering zei: Jullie mogen best komen, maar je hebt hier alleen een kans als je Duits leert. Prompt nam de toestroom af. Hiermee is nog een kardinale fout van het Nederlandse beleid aangetoond: het niet stellen van eisen aan migranten. Het stimuleert niet, waardoor migranten heel snel gaan denken: Oh, het is blijkbaar helemaal niet nodig om Nederlands te leren. Wat in mijn ogen dus absoluut niet klopt. Wat mij betreft mag de overheid de Nederlandse nationale identiteit best wat interessanter maken. Het is toch geen zegeltje bij de Albert Heyn?! Van zoiets zou een stimulerende werking kunnen uitgaan.'

'De wensen van allochtonen staan vaak haaks op wat organisaties en beleidsmakers ons willen doen geloven'

Koopmans en Lazrak zijn ervan overtuigd dat de allochtonen zelf de genoemde aanbevelingen zouden toejuichen. Lazrak: 'Toen die woningbouwverenigingen in Almere met hun concentratieplannen kwamen, riep dat heftige reacties op onder allochtonen. Zij willen helemaal niet in aparte wijken! En ik geloof er geen barst van dat ze op wc-potten gericht naar het westen zitten te wachten. Hun wensen staan vaak haaks op wat organisaties en beleidsmakers ons willen doen geloven. Mede door de opkomst van Fortuyn gingen heel veel mensen tegen de allochtonen aan trappen, omdat zij zogenaamd niet willen integreren. Maar ze zijn juist in die richting geduwd; het is hun schuld niet!' Koopmans: 'Dat voorbeeld uit Almere is tekenend voor Nederland. Alle allochtonen bij elkaar stoppen en dan ook nog beweren dat het goed voor ze is. Ze schijnen écht te geloven in die filosofie. En dan roepen de etnische zelforganisaties vaak ook nog, dat de migranten dat zelf willen. Onzin! Die organisaties hebben de helft van de tijd totaal geen binding met de groep waaraan ze vreemd genoeg wél hun bestaansrecht ontlenen.

Ik zou ervoor pleiten om alle subsidie voor zulke organisaties in te trekken, tenzij ze kunnen laten zien dat ze daadwerkelijk een achterban vertegenwoordigen. Dat ze ledenvergaderingen houden en zo. Dat doen ze in andere landen ook en daar zijn ze niét overheidsgefinancierd.' Ali Lazrak: 'Ik vind het ook heel vreemd, dat inspraakorganen, zelforganisaties en dergelijke vaak niet eens een jaarverslag hebben. En inderdaad, moslims, Marokkanen, Turken zijn heel vaak zelf uitgesloten van die clubs. Héél raar is dat eigenlijk.'

'In Nederland is met de jaren een klimaat ontstaan, waarin segregatie als legitiem wordt gezien,' besluit dr. Ruud Koopmans. 'Het moet gezegd: Pim Fortuyn heeft de boel flink wakker geschud. Er zitten nu andere mensen in de regering en ik zie wel mogelijkheden, dat het integratiebeleid eindelijk eens op resultaten bekeken en afgerekend wordt. En daar moet je echt niet lang meer mee wachten!'

'Dat altijd maar blijven hameren op die eigen cultuur… het is net alsof dat isolement in Nederland lóónt'

Ali Lazrak is in de warme namiddag in het gezellige Berlijnse stadspark Tiergarten achter de Kurfürstendamm aanbeland. Terwijl hij op een houten bankje van een glaasje cola geniet, valt het hem opnieuw op: genoeg Turkse vrouwen en meisjes, maar geen van hen is gesluierd. Het zet hem aan tot een bespiegeling. 'Het kan niet anders, of er zijn in Nederland mechanismen die het dragen van een hoofddoekje versterken. Dat altijd maar blijven hameren op die eigen cultuur… het is net alsof dat isolement in Nederland lóónt. Alsof het in ons land één of ander voordeel heeft, als je bevooroordeeld wordt. Een symbolische functie, zeg maar; misschien vergelijkbaar met een Palestijnse sjaal. En het gebruik van hoofddoeken loopt alsmaar op. Laatst werd er een voorstel gedaan om tulbanden en hoofddoeken bij de politie te mogen dragen. En dan zie je het weer: dat was een voorstel van de politiecommissaris, niet van de allochtonen. Het is een effect van het Nederlandse beleid. Men wil de verschillen blijkbaar accentueren. Triest is dat. Want er zijn zoveel overeenkomsten tussen allochtonen en autochtonen. Maar die doen er blijkbaar niet toe.'

'Nawijn moet eindelijk zijn kaarten laten zien!'

Minister Nawijn van Vreemdelingenbeleid en Integratie heeft het vertrouwen van Ali Lazrak nog lang niet gewonnen. Zo wekte de LPF'er onlangs met uitspraken in dagblad Trouw de indruk, dat alleen allochtone projecten worden gesubsidieerd en autochtone projecten worden achtergesteld. Lazrak: 'Ik vraag me nu toch echt af wat Nawijn's visie op integratiebeleid is. Want als er projecten gesubsidieerd worden die de integratie niet bevorderen, dan ligt de verantwoordelijkheid daarvoor dus bij de overheid en niet bij de allochtonen, zoals Nawijn nu wel suggereert. En hij zegt ook nog dat hij die uitspraken deed om zichtbaar te maken 'wat er onder de mensen leeft'. Wat moet ik daarmee? Ik wil weten hoe hij de problemen gaat oplossen! Maar daar zegt hij niets over.' De plannen die Nawijn wél naar buiten heeft gebracht, draaien volgens Lazrak uitsluitend om het straffen van minderheden. 'Vooralsnog doet Nawijn aan goedkope bühnepolitiek. Met zijn uitspraken worden allochtonen onterecht gestigmatiseerd en zo leidt hij de aandacht af van zijn verantwoordelijkheid: het ontwikkelen en uitvoeren van goed beleid. Ik ben dat oppervlakkige geschreeuw meer dan zat. Nawijn moet nu echt zijn visie op integratie uit de doeken doen.'