Tribune 1/2001 Klassenjustitie: nou en of het bestaat!

‘Klassenjustitie’, riep Remi Poppe in de Tweede Kamer naar aanleiding van de schikking die het Openbaar Ministerie trof met de drie frauderende bouwers van de Schipholtunnel. Het lijkt een term uit een grijs verleden. Of een begrip dat hoort bij totalitaire staten. Maar ook in Nederland wekt Vrouwe Justitia vaak de indruk stiekem onder haar blinddoek door te gluren en niet altijd even objectief te zijn. Vooral van mannen met geld lijkt zij onder de indruk.

Het is een veeg teken dat andere kamerleden eind november niet aan de bel trokken, toen SP'er Remi Poppe naar aanleiding van de schikking rond de Schipholtunnelfraude sprak van 'klassenjustitie'. Normaal gesproken is de Kamer er als de kippen bij om een dergelijke beladen term als onacceptabel te betitelen. Blijkbaar beseft de Kamer dat er zo langzamerhand grond is om die benaming te accepteren.

Met zijn uitspraak verwoordde Poppe haarfijn wat menig Nederlander voelde toen de schikking met de frauderende bouwers bekend werd. Want ga maar na: drie grote bouwondernemingen lichtten hun opdrachtgever Rail Infrastructuur op met vervalste facturen ter waarde van pakweg 80 miljoen gulden. Het OM stelde een onderzoek in, maar zei er niet in te slagen het bewijs rond te krijgen. Om toch nog enig resultaat te boeken, bood het OM de drie bouwondernemers een schikking aan. Het drietal kon vijftig miljoen terugbetalen aan hun opdrachtgever en verdere rechtsvervolging afkopen met ieder een miljoen gulden.

De verantwoordelijke minister, Korthals, verdedigde het OM door te wijzen op de complexiteit van de zaak, waardoor het onmogelijk zou zijn om het bewijs van fraude waterdicht te krijgen. Bovendien stelde hij, dat het schikkingsbedrag van 1 miljoen gulden op dit moment toch de hoogst mogelijke straf is voor fraude. Anders gezegd, het OM had volgens hem het onderste uit de kan gehaald.

Dat klinkt erg fraai, maar er schuilen wat addertjes onder het gras. Ten eerste is oncontroleerbaar in hoeverre het OM werkelijk geprobeerd heeft de onderste steen boven te krijgen. Ten tweede blijven de betrokken bedrijven als gelijkwaardige mededingers in de race voor volgende grote opdrachten. Ten derde blijven de topmannen van de drie bouwondernemingen volledig buiten schot. Terwijl zij toch op z'n minst geweten moeten hebben van de valse facturen. 'Fraude op dergelijke schaal wordt echt niet in de bouwkeet verzonnen,' merkte Poppe daarover in de Kamer op. 'De opdracht daarvoor komt van het hoogste niveau binnen die concerns. Dit mag je niet op z'n beloop laten.' Anders gezegd: deze schikking stinkt. De regeling wekt in ieder geval de indruk dat de reputaties van de échte schuldigen worden beschermd.

Verschillen in economische omstandigheden en de sociale afkomst dreigen van grotere invloed te zijn op de rechtsgang dan wenselijk is

Remi Poppe was niet de eerste SP'er die in recente Kamerdebatten de term klassenjustitie gebruikte. Al in 1997 vroeg zijn partijgenoot Jan de Wit, toen nog lid van de Eerste Kamer, zich hardop af of de groeiende tweedeling in de samenleving ook gevolgen heeft voor de Nederlandse rechtspraak. Winnie Sorgdrager, destijds minister van Justitie, nam De Wit's opmerkingen serieus en vroeg criminoloog Ben Rovers een onderzoek in te stellen. 'Ik kreeg slechts een beperkt mandaat,' zegt Rovers nu met enige spijt in zijn stem. 'Ik moest mij beperken tot een inventarisatie van bestaande literatuur over de rechtsketen. Wat me daarbij opviel was, dat het fenomeen klassenjustitie met name in de jaren zeventig en tachtig onder de loep werd genomen. Daarna is er vrijwel geen onderzoek meer naar gedaan.'

Toch is er, wat hem betreft, nog steeds alle reden om het verschijnsel ernstig te nemen. Wie zijn rapport leest beseft dat verschillen in economische omstandigheden en de sociale afkomst van grotere invloed dreigen te zijn op de rechtsgang dan wenselijk is. Dat begint al bij de eerste stap van de rechtsketen: de wet- en regelgeving zelf. 'Machtige groepen zijn via de politiek in staat te bepalen welke gedragingen strafbaar worden gesteld,' schrijft Rovers in zijn rapport. 'Vooral gedragingen die een bedreiging vormen voor de status van de machthebbers zullen worden gecriminaliseerd.'

Macht heeft in dit geval dezelfde betekenis als 'economisch welgesteld'. Immers, machthebbers die invloed zoeken op de wetgeving, vinden altijd wel ergens geld om bijvoorbeeld via lobbyisten belangrijke Kamerleden te bewerken om de gewenste wetgeving te realiseren.

Ook bij de opsporing en afhandeling van strafzaken door de politie liggen de gevaren van selectiviteit huizenhoog op de loer. Rovers noemt in zijn rapport een onderzoek waaruit zou blijken dat de politie geneigd is minder streng op te treden als het gaat om personen met macht en invloedrijke relaties. Daarbij spelen twee aspecten een rol. Ten eerste zal iemand van een 'hogere' sociale afkomst zich verbaal makkelijker kunnen verweren. Alleen al door zijn taalgebruik is 'een keurige man' beter in staat een 'goede indruk' te wekken dan 'een jongen van de straat'. Daarnaast speelt het directe machtsargument. Iemand met invloed en geld, die vindt dat hij door de politie slecht is behandeld, haalt makkelijker verhaal dan een allochtoon of een gewone arbeider. Hem rest slechts de frustratie en de machteloosheid. Om die reden zal een agent een goedgebekte zakenman al snel anders behandelen dan een sjofele werkman, ook al zijn beide met te hoge snelheid door rood gereden.

Grote fraudeurs, die de samenleving voor miljoenen hebben opgelicht, kunnen strafvervolging met een relatief lage boete ontlopen

'Ook de schikking in de zaak rond de Schipholtunnel past in mijn definitie van klassenjustitie,' meent Rovers. 'Als een delict complex is, is de bewijsvoering altijd lastig en bestaat bij het OM sneller de neiging om tot schikking te besluiten. Maar omdat het juist de kapitaalkrachtigen zijn die complexe fraudezaken kunnen organiseren, leidt dat haast per definitie tot klassenjustitie. Immers, kleine jongens hebben eenvoudig niet de mogelijkheid om complexe fraudezaken te regelen.'

Rovers krijgt voor zijn oordeel bijval uit justitiële kring. H. Inden, vice-president van de rechtbank in Almelo, sprak daags na het bekend worden van de schikking tijdens een forumbijeenkomst ook al van klassenjustitie. Hij noemde het oneerlijk dat kleine fraudeurs vaak niet de kans krijgen om te schikken, terwijl grote fraudeurs - ook als zij de samenleving voor miljoenen hebben opgelicht! - met een relatief lage boete strafvervolging kunnen ontlopen. Want vergeet niet, voor bouwgiganten als Strukton en HBW is een miljoen gulden echt maar een schijntje!

De macht van het geld speelt bij schikkingen ook een indirecte rol. Kapitaalkrachtige ondernemingen kunnen zich namelijk moeiteloos verzekeren van een hele batterij topadvocaten. Dat kan het OM, zeker als het niet sterk in zijn schoenen staat, afschrikken om een zaak werkelijk te laten voorkomen. Ook dit vormt weer een schril contrast met bijvoorbeeld de zaak van een kleine fraudeur, die niet de middelen heeft om zich te laten bijstaan door een dure advocaat.

De afgelopen jaren zijn de mogelijkheden van rechtsbijstand voor mindervermogenden alleen maar kleiner geworden. Waar de grondwet iedere burger rechtshulp garandeert, blijkt dit in de praktijk steeds minder te werken. Eén van de oorzaken is het groeiende verschil in honorarium van een commercieel advocaat en een 'pro deo'-advocaat. 'Onder druk van de Tweede Kamer steeg de vergoeding van sociale advocaten in 1999 weliswaar van 125 naar 160 gulden per uur, maar intussen is een uurvergoeding van 350 gulden voor een commercieel advocaat geen uitzondering meer,' aldus De Wit. Het gevolg is dat sociale advocaten het één voor één voor gezien houden en bij zowel Bureaus voor Rechtshulp als bij de sociale advocatuur tekorten dreigen.

Het SP-Kamerlid wijst er verder op dat de inkomensafhankelijke eigen bijdrage die tegenwoordig bij rechtshulp wordt gevraagd, voor mensen met niet meer dan een modaal salaris vaak veel te hoog is. Juist om de groeiende rechtsongelijkheid tegen te gaan pleit de SP in haar verkiezingsprogramma dan ook voor afschaffing van die eigen bijdrage voor mensen met een minimumloon en verlaging voor mensen met een modaal inkomen.

In een aantal 'gevoelige zaken' heeft het Openbaar Ministerie er de afgelopen jaren een potje van gemaakt met schikkingen

De schikking met de bouwers van de Schipholtunnel heeft de discussie over klassenjustitie weer nieuw leven ingeblazen. De rechterlijke macht moet op z'n minst voorkomen dat de rechtspraak gaat lijken op onderonsjes tussen de officier van Justitie en een verdachte. De Wit stelt daarom dat het OM zeer terughoudend zou moeten zijn met schikkingen. 'Bij gevoelige zaken mag er wat mij betreft helemaal niet geschikt worden,' zegt hij.

Onder gevoelige zaken schaart De Wit kwesties die commotie in de samenleving veroorzaken of waarbij mensen met een hoge status zijn betrokken. Wat dat laatste betreft heeft het OM er de afgelopen jaren een potje van gemaakt. De schikkingen in de zaken met Marco Bakker (veroorzaakte dodelijk ongeluk na een paar glaasjes te veel), Patrick Kluivert (betrokken bij een dodelijk verkeersongeluk en verdacht van betrokkenheid bij een groepsverkrachting) en voormalig MVV-voorzitter Dittrich (belastingfraude), wekken immers de indruk dat de status van de verdachten belangrijker was dan een zuivere rechtsgang. Tot de gevoelige kwesties waarbij schikking volgens De Wit ook uit den boze is, behoren de zaken waarbij veel slachtoffers zijn gevallen. Wat dat betreft heeft het OM onlangs wederom een slechte beurt gemaakt. Nauwelijks was de opwinding over de schikking met de drie bouwconcerns enigszins bedaard, of het OM haalde weer het nieuws met een dubieus akkoordje. Het chemieconcern Vos, wiens vervuilde glycerine op Haïti een hoestdrankje tot een dodelijk mengsel maakte, ontliep strafvervolging door 500 duizend gulden te betalen. Net als in de tunnelfraudezaak verdedigde Korthals zich weer door te beweren dat het bewijs zo lastig rond te krijgen zou zijn. Maar volgens SP-Kamerlid Agnes Kant is dat een slap argument. 'Ik krijg hier een vieze smaak van in mijn mond,' riep zij in de Kamer uit. Waarna zij zich hardop afvroeg of het OM ook zo gereageerd zou hebben als het niet om zestig arme Haïtiaanse kindertjes zou zijn gegaan, maar om zestig Nederlandse kinderen. De minister bleef hierop het antwoord schuldig.