Tribune 05/2001 Het Emma-schandaal

Tribune 6 juni 2001

Hoe een Limburgse mijn dertig jaar na sluiting alsnog instort

In het Limburgse Brunssum is een nieuwe woonwijk gebouwd op grond die vol giftige en kankerverwekkende stoffen zit. Sanering van dit voormalige mijnterrein gebeurde met de Franse slag, want dat was lekker goedkoop. De verantwoordelijken stonden erbij en keken ernaar. Of zaten te slapen. Nu is er stront aan de knikker en wordt duidelijk, dat het Emma-schandaal uitdraait op een gigantische juridische loopgravenoorlog.

Vroeger was de Emma een bijzondere mijn. Dat kwam door een gouden greep van de Staatsmijnen (nu DSM). Vlak voor de Eerste Wereldoorlog werd besloten om in de buurt van de steenkoolschachten ook een cokesfabriek te bouwen. Al snel was de 'Emma-cokes' uit de driehoek Brunssum/Heerlen/Hoensbroek een kwaliteitsbegrip in de West-Europese ijzer- en staalproductie. Daarmee werd de basis gelegd voor DSM zoals we dat nu kennen: één van de grootste chemische concerns ter wereld. Tegenwoordig staat er een keurige, nog jonge woonwijk op het terrein dat ooit het domein van kompels was. Tweehonderdvijftig ruime, uit witte stenen opgetrokken huizen, veel groen en aan de rand een paviljoen van luxe penthouses. Ongeveer dertig jaar na de sluiting van de mijn herinnert niets meer aan de tijden van weleer. Althans, bovengronds. Want daaronder is het een en al ellende. Nergens in Nederland is aarde waarschijnlijk zo ernstig vervuild als hier. Noem een smerige substantie en het zit erin: cyanide, creosoot, pak's (polycyclische aromatische koolwaterstoffen), pek, olie, verf- en metaalresten. En dan is de lijst nog niet eens compleet!

SP-raadslid Mieke van de Weijer vroeg het college om opheldering. Ze vielen als haviken over haar heen

Een dik decennium terug prees de Brunssumse wethouder Vromen de plannen met het Emmaterrein zo aan: 'de koop van de eeuw.' Jarenlang had de gemeente zich geen raad geweten met deze 'beerput'. Maar ineens was de oplossing (woningbouw) in zicht gekomen, toen DSM bereid bleek het voormalige mijngebied voor een zacht prijsje van de hand te doen. De voorgestelde saneringsprocedure was nieuw: een schoonmaakactie met gesloten grondcircuit. Kenmerk van die methode is dat de vervuilde laag niet verwijderd wordt, maar afgedekt. Het in allerijl samengestelde 'Emma-team' bestond uit vertegenwoordigers van provincie, de gemeenten Brunssum en Heerlen, adviesbureaus, projectontwikkelaars en aannemers. Centraal orgaan was de Werkgroep Bodem, een consortiumachtige club onder toezicht van de provincie. De gemeenten gaven de uitvoering in handen van projectontwikkelingsmaatschappij Heuvelland BV (de bouwcombinatie van de Heerlense makelaar Stienstra en bouwbedrijf Jongen uit Landgraaf), dat vervolgens Lyons Business Support BV (LBS) inschakelde voor bodemonderzoek en sanering. In 1996 verrichtte LBS in een vloek en een zucht een bodemonderzoek om zo snel mogelijk aan de slag te kunnen. 'Dat bodemonderzoek stelde niet veel voor,' weet het Brunssumse SP-raadslid Klaas Overdijk. 'Ze namen bijvoorbeeld genoegen met handboringen. Maar die kunnen nooit diep genoeg zijn geweest. Gevolg: een mager saneringsplan én - in het verlengde daarvan - verkeerde bouwvoorschriften.' (Het duurde overigens drie jaar voordat de gemeente Brunssum de rapportage van het snelle bodemonderzoek te zien kreeg; de collega's in Heerlen moesten er nóg langer op wachten!)

Er waren echter nog méér gebeurtenissen die niet door de beugel konden. Binnen het kader van het saneringsplan had Gedeputeerde Staten bijvoorbeeld voorgeschreven dat de vuile grond afgedekt moest worden met minstens twee meter schone grond. Naar nu blijkt, ligt op een aantal plaatsen echter slechts één meter. Een ander voorschrift was, dat er tussen vuile en schone aarde een geotextiel (een soort plastic) mat aangebracht had moeten worden. Ook dat is nooit gebeurd! De Tribune wist beslag te leggen op een interne notitie van de gemeente Heerlen (d.d. 4 april jl.), waarin het volgende over die mat te lezen staat: 'Op aanwijzing van JK (Jaap Kranenburg, topambtenaar bij de provincie - red.) niet aangebracht. Nooit in de Werkgroep Bodem en bouwvergaderingen aan de orde geweest.' Verder zou DSM het grondwater monitoren, maar om nog onduidelijke redenen werden die activiteiten vorig jaar stopgezet. 'Dat vond ik nogal verdacht,' zegt Mieke van de Weijer, die eveneens voor de SP in de raad van Brunssum zit.'Ik vroeg het college om opheldering. Nou, ze vielen als haviken over me heen. Mevrouw, houdt u zich alstublieft bij uw eigen zaken, kreeg ik te horen.' Daarmee is de kous nog lang niet af. Tijdens een bijeenkomst van de Werkgroep Bodem wees makelaar Stienstra er op, dat het bouwterrein 'te klein' was om het voor hem rendabel te maken. Hij droomde namelijk van een rij chique naast de gewóne huizen. En 'dus' werd het oorspronkelijke bouwterrein zonder slag of stoot uitgebreid, zodat Stienstra zijn zin kreeg. Dat de grond onder het toegevoegde gebied niet diepgravend bestudeerd was, daar zat de Werkgroep niet mee. Saneerder LBS ging weliswaar wel even kijken, maar in de al eerder geciteerde interne notitie staat over de uitbreiding dit te lezen: 'Achteraf onderzocht, maar minder dan 20 cm. diep doorgezette boringen (…) Dit slechte onderzoek is door LBS gerapporteerd aan de provincie.' Getuige de notitie vond de gemeente Heerlen het 'apart', dat provincie-ambtenaar Kranenburg de deur platliep bij de saneerder: 'Hij heeft dagen bij LBS vertoefd.'

Het rapport van EYFS was meedogenloos: iedereen was op de hoogte van de troep, maar deed er het zwijgen toe

Zo werd met het grootste gemak van het saneringsplan afgeweken en slalomde het Emma-team listig langs alle lastige (en dure!) hindernissen. Burgemeesters, wethouders en gedeputeerden wisten van niets of deden alsof ze niets wisten. Scepsis en kritiek werden terzijde geschoven. Dat merkte ook José Höppener van het landelijk Meldpuntennetwerk Gezondheid en Milieu. 'In 1996 waarschuwde ik reeds voor problemen. Ik had toen al de nodige ervaring opgedaan met de Heerlense wijk Zeswegen, die op het voormalige mijnterrein Oranje Nassau 1 staat. Die buurt moest óók opnieuw gesaneerd worden, nadat de bewoners begonnen te klagen over hoestaanvallen en brandende ogen. Daar sprak ik eens over met ir. Bartholomeus, de gemeenteambtenaar die destijds betrokken was bij de afbouw van de mijnkavels. 'Wat in Zeswegen onder de grond zit, is niks vergeleken met het Emma terrein,' zei hij. Daarom was ik behoorlijk kritisch toen ik het saneringsplan zag. Vroeg me bijvoorbeeld af, hoe lang zo'n plastic mat de vervuiling via de grond zou kunnen tegenhouden. Dat ding kon toch scheuren? Het antwoord van LBS was, dat 'ik me vooral geen zorgen moest maken'. Voorlichting aan de burgers ging op dezelfde manier. Er werd gezegd dat er in slechts twee bodemmonsters vervuilde grond was aangetroffen. Wat ze niet vertelden was, dat er maar vier monsters genomen waren…'' SP-raadslid Mieke van de Weijer: 'Ik zat in een bewonersgroep van de direct aangrenzende wijk Treebeek en we mochten een kijkje nemen bij de werkzaamheden op het Emmaterrein. Onderzoekers liepen daar rond met apparaten om vervuiling te kunnen peilen. Op de plek waar nu cyanide is vastgesteld, sloegen de meters plotseling uit. Als de bliksem moesten we wegwezen. Ik bedoel maar.' En dan was er nog een second opinion van de Technische Universiteit in Delft, die in 1996 concludeerde: 'Na bestudering van de stukken rijst dezerzijds de vraag of met de voorgestelde wijze van saneren mogelijke risico's voor de toekomst voldoende worden uitgesloten.'

Dat alle vragen, waarschuwingen, terughoudendheid en afkeuring niet ongegrond waren, werd duidelijk toen het lijvige rapport verscheen van onderzoeks- en accountantsbureau Ernst & Young Forensic Services. EYFS had opdracht gekregen de perikelen rond het Emmaterrein in kaart te brengen, nadat de kersverse bewoners achterdochtig waren geworden over het voortijdig afsterven van nieuw aangeplante boompjes in hun wijk. Andere klachten - hoofdpijn, misselijkheid en zieke huisdieren - waren (nog) niet in verband gebracht met de eventueel vergiftigde bodem. EYFS deed dat echter wél. Het bureau ging zelfs een stap verder: ook grondwerkers die melding maakten van tranende ogen, stank en braakneigingen waren slachtoffer van een dubieus beleid. Al was het alleen maar, omdat ze niet gewaarschuwd werden voor de gevaren, of werden voorzien van beschermingsmiddelen. De slotconclusie van EYFS was meedogenloos: vanaf 1995 of 1996 waren zowel de gemeenten als de provincie op de hoogte van de ongelooflijke troep in de bodem, maar iedereen deed er het zwijgen toe. Slap doekje voor het bloeden: TNO voert momenteel een aanvullend bodemonderzoek uit. Prijskaartje: 1,1 miljoen gulden! Op aandringen van de Brunssumse SP-fractie gaat een onafhankelijke commissie de extra onderzoeken en saneringen nu begeleiden. Bovendien heeft Justitie de Emma-dossiers opgevraagd en doen verschillende bewoners een beroep op hun rechtsbijstandverzekering. Samengevat: alle partijen zijn druk bezig zich juridisch zo goed mogelijk in te dekken. Volgens Klaas Overdijk hangt er een gerechtelijke loopgravenoorlog zonder weerga in de lucht. 'Iedereen maakt zich op voor de juridische strijd. TNO brengt de zaak nu in kaart en als blijkt dat er op grote schaal hergesaneerd moet worden, luidt de centrale vraag natuurlijk: Wie gaat dat betalen? Maar ook: wiens schuld is dit debacle nu eigenlijk? Dat kan vele jaren gaan duren, ja. Het wordt erg moeilijk om bijvoorbeeld de Werkgroep Bodem ter verantwoording te roepen, want dat is geen rechtspersoon. Als het tot een rechtszaak komt, zullen álle leden onder ede gehoord moeten worden. Waarom werd van het oorspronkelijke saneringsplan afgeweken? Wie had er nu precies de leiding moeten hebben in die Werkgroep en wie heeft die leiding vervolgens uit handen gegeven? Handelden de leden op eigen houtje en werden zij daarbij afgedekt door hun superieuren? Of zelfs door het college? Op al die vragen zal een antwoord moeten komen. Maar een goede sanering en de gezondheid van de bewoners zijn voor ons het belangrijkste. Bovendien moet er zo snel mogelijk geld op tafel komen om de mensen in de Emmawijk schadeloos te stellen,' aldus Overdijk.

'Juridisch valt DSM weinig te verwijten, maar uiteindelijk is al die troep toch van dat bedrijf afkomstig'

Interessant is, dat de kersverse milieugedeputeerde G. Driessen (CDA) bij zijn aantreden eiste dat het functioneren van het provinciale ambtelijk apparaat 'goed doorgespit diende te worden door een onderzoeksbureau.' Driessen had kennelijk geen hoge pet op van zijn fel omstreden voorganger - en begin mei na zware druk afgetreden - Constant de Waal (zie Tribune van maart), wiens visie op milieuzaken volgens de Limburgse SP-Statenfractievoorzitter Peter van Zutphen samengevat kan worden met de alleszeggende woorden 'Laat maar waaien'. Onderzoeksbureau BMC oordeelde onder meer, dat het provinciale toezicht op de uitvoering van bodemsaneringen de laatste jaren ernstig in gebreke was gebleven. Ambtenaren bleken geen flauw idee te hebben hoe ver hun verantwoordelijkheid precies reikte en meldden hun superieuren ook niet of nauwelijks wat ze eigenlijk uitvoerden. Driessen wil nu dat de ambtelijke bevoegdheden duidelijk worden afgebakend. 'Kun je nagaan,' schampert Van Zutphen. 'Dat betekent dus gewoon, dat het onder De Waal allemaal handjeklap was. De man was tien jaar lang in functie en wist zelf bijna nooit wat. Bij kritiek wees hij altijd met een beschuldigende vinger naar zijn ondergeschikten. Terwijl de provincie nota bene toezichthouder was van het Emmaproject! Dan hoef je je toch niet meer af te vragen waarom Gedeputeerde Staten dat krakkemikkige saneringsplan - waarop vervolgens ook nog eens bezuinigd werd - goedkeurden! De verantwoordelijke bestuurders wisten er gewoon de ballen van. Alleen daardoor kon er een saneringsplan doorgedrukt worden, dat puur gericht was op kostenbesparing voor projectontwikkelaar Stienstra en niet op de gezondheid van de bewoners of op milieukundige kwaliteit. Het behagen van Stienstra had blijkbaar prioriteit.' Van Zutphen wijst ook op de rol die DSM in de weinig verheffende kwestie speelt. 'Juridisch valt dat bedrijf, vrees ik, weinig te verwijten. Maar ze hebben wel degelijk een morele verantwoordelijkheid. DSM is groot en rijk geworden met kolen en chemische activiteiten en uiteindelijk is al die troep toch van hen afkomstig.' 'Dat er bij de Werkgroep Bodem geen enkel besluit is terug te vinden over de wijziging van het saneringsplan, geeft wel aan hoe het eraan toeging,' zegt Riet de Wit, fractievoorzitter van de SP in Heerlen. 'Het is zogenaamd geregeld in een bilateraaltje tussen de provincie en saneerder LBS. Hoe is dat in godsnaam mogelijk? Iedereen zat erbij en moet er dus mee ingestemd hebben! Bovendien is een wethouder altijd verantwoordelijk voor zijn ambtenaren. Maar weet je wat onze wethouder Seijben zei? 'Het was fout dat er niet letterlijk genotuleerd werd.' Dat zegt wel genoeg, denk ik.' Voor De Wit zijn de lessen van het schandaal duidelijk. 'Het is uiterst onverstandig om bodemonderzoek en sanering aan projectontwikkelaars in het gebied over te laten. Brunssum had dat nooit mogen doen. Omdat het ten koste gaat van de zuiverheid en de controle. Natuurlijk had Stienstra ook belang bij een goede sanering, maar bij hem weegt de exploitatie - geld verdienen dus - heel zwaar. Nu kunnen we zien wat daarvan komt.' Anekdote tot slot: welgeteld één dag nadat makelaar Stienstra aan zijn juridische verdediging begon, reikte de Heerlense burgemeester Sakkers hem de zilveren erepenning van de stad uit. In dagblad 'De Limburger' stond het waarom te lezen. 'In de loop der jaren is Stienstra op economisch, sociaal en cultureel gebied bijzonder betrokken geweest bij de belangen van Heerlen en haar inwoners (…). Hij heeft bovendien talloze initiatieven ontwikkeld op het verbeteren van het woon-, werk- en leefklimaat in Heerlen.' Zou daar in de Emmawijk navraag over zijn gedaan…?