Tribune 03/2000: Volslagen Krankjorum

NUON en GOM smijten met andermans centen

Tekst Rob Janssen Foto's ANP/Foto Dijkstra

De provincie Gelderland ligt zwaar onder vuur. De vele miljoenen aan gemeenschapsgeld waarmee energiebedrijf NUON zijn greep op voetbalclub Vitesse versterkte, drukt al hevig op het geweten van de provincie. Het fiasco van de Gelderse Ontwikkelingsmaatschappij maakt het allemaal nóg erger. Bestuurders staan met hun mond vol tanden. Maar de belastingbetaler krijgt de rekening en draagt het risico.

Zelden heeft het aftreden van een voetbalclub-voorzitter zoveel commotie opgeleverd als het vertrek van Vitesse-preses Karel Aalbers. Alle media, de voetbalwereld én de politiek doken op het échec van ‘Keizer Karel’. Vlak voor zijn aftocht deed de vorige Tribune al verslag van Aalbers’ (on)handige manoeuvres, waardoor hij met behulp van provincie en bedrijfsleven nagenoeg alleenheerser van Vitesse en het Gelredome kon worden. Energiemaatschappij en Vitesse-hoofdsponsor NUON besefte die dominante positie eveneens en greep snel en hard in. Door te dreigen met het dichtdraaien van de geldkraan, eiste het nutsbedrijf dat Aalbers opstapte. Tegelijkertijd versterkte de energiereus zijn greep op Vitesse. Voor een nieuwe lening van circa 60 miljoen gulden dienen de voetballers voortaan als onderpand Ook werd bekend, dat het nutsbedrijf jarenlang de spelersaankopen had gefinancierd, in ruil voor een deel van de (eventuele) verkoopopbrengst. Op die manier verdiende bankier NUON miljoenen aan de transfers van vedetten als Makaay, Vierklau en – in mindere mate – Machlas.

‘De energie voor mijn huis komt ook van NUON. Ik vind dat NUON zich bij energie moet houden, in plaats van zich met voetbal te bemoeien. Het is toch niet normaal dat een nutsbedrijf zoveel invloed op een voetbalclub heeft?’ vroeg Hans Kraay sr zich in een uitzending van Studio Sport af. Hij was niet de enige. Zo ongeveer heel Nederland plaatste er vraagtekens bij. SP-voorzitter Jan Marijnissen noemde de bemoeienissen van het nutsbedrijf ‘volslagen krankjorum’ en benadrukte dat het om gemeenschapsgeld (‘onze centen’) gaat. De provincie Gelderland, voor bijna de helft eigenaar van NUON, hield zich opmerkelijk genoeg gedeisd.

Logisch misschien, want op ongeveer hetzelfde moment dat de NUON/Vitesse-affaire speelde, zat Gelderland zwaar op de maag met een ander drama. Toen kort daarvoor namelijk minister Jorritsma van Economische Zaken de Gelderse Ontwikkelingsmaatschappij (GOM) wegens ernstige verdenkingen van wanbeleid de wacht had aangezegd, waren er tal van mislukte avonturen aan het licht gekomen. Alleen al in 1998 bleek de GOM een verlies van 30 miljoen te hebben geleden! Dat was met name erg, omdat de provincie voor een derde eigenaar van de ontwikkelingsmaatschappij is en ook een aantal leden voor de Raad van Commissarissen levert. De andere grootaandeelhouder van de GOM is het ministerie van Economische Zaken, dat voor tweederde eigenaar is.

De provincie speelde slechts de rol van loopjongen, die zakken geld bracht en niet begreep wat de grote mensen er allemaal mee deden

Zodoende kampte de provincie Gelderland dus met twee tragedies tegelijk. ‘Treurspelen’ die om verschillende redenen alles met elkaar te maken hebben. Ten eerste zijn in beide gevallen vele miljoenen gemeenschapsgeld gemoeid. Ten tweede worden de NUON- en GOM-kwesties gekenmerkt door een wirwar aan verstrengelingen van (openbare) bestuurders. En ten derde komt er van de oorspronkelijke maatschappelijke bedoelingen telkens bitter weinig terecht. Het Gelredome was bedoeld als multifunctioneel theaterstadion, maar werd dankzij Karel Aalbers gereduceerd tot een tweewekelijkse grasmat voor de thuiswedstrijden van Vitesse. Tegen boterzachte voorwaarden stelde de provincie een lening van 25 miljoen en een subsidie van 5 miljoen beschikbaar voor de Arnhemse arena (en ook de GOM had een aandeel in de financiering.) In het geheel speelde de provincie echter slechts de rol van ‘loopjongen’, die alleen zakken met geld bracht en niet helemaal begreep wat de grote mensen er allemaal mee deden. Zelfs de Gelderse Commissaris van de Koningin Jan Kamminga – nota bene voorzitter van de Raad van Commissarissen van NUON en leider van de fusieonderhandelingen tussen Vitesse en Gelredome – had naar eigen zeggen geen weet van wat er zich allemaal achter de schermen afspeelde.

Naar de GOM gingen eveneens hopen gemeenschapsgeld, dat onder meer als risicodragende financiering in startende bedrijven werd gestopt. Zoals Sanadome in Nijmegen, een ultramodern kuuroord met bijbehorend hotel, thermaalbad en medisch centrum. Totale kosten: 80 miljoen. Provincie, Rijk en gemeente schoven 16 miljoen af, de GOM deed mee voor 20 miljoen. Weliswaar bestond er vanaf het begin gerede twijfel of zorgverzekeraars de kuurbehandelingen à 4500 gulden per maand wel zouden vergoeden, maar dat temperde het enthousiasme niet. In 1995 ging Sanadome open. Niet lang daarna werd duidelijk wat voor risico genomen was: verzekeraars hielden de knip dicht. Meteen al was de medische tak zo goed als doelloos. Zowel een koerswijziging als (reddings)pogingen om van het kuuroord een ‘ontmoetingscentrum’ te maken mislukten. Weg twintig miljoen! De GOM moest zelfs nog een lening van tien miljoen gulden sluiten, om zich uit de Sanadome-flop te kunnen kopen.

Alleen de EuroClickMarket en de zakenmanifestatie ‘Gelders Vermogen’ heeft de belastingbetaler al een miljoen of tien gekost

Vervolgens was er het inspirerende idee van de EuroClickMarket, een heuse Gelderse aandelenbeurs op het internet. Ondanks negatieve adviezen van beursspecialisten vond de GOM zich blijkbaar deskundig genoeg om zich in de aandelenwereld te wagen en investeerde alleen al dik drie miljoen gulden in de voorafgaande research! Toen de kosten écht uit de hand begonnen te lopen en succes uitbleef, werd het merendeel van de EuroClickMarket verkocht. Volgens een schatting van VVD-Statenlid ir. Willem Geluk heeft dit grapje de belastingbetaler vier tot zes miljoen gekost. Ongeveer even hoog raamt hij de rekening voor de totaal mislukte zakenmanifestatie ‘Gelders Vermogen’ op vliegbasis Deelen in 1995. En dan zijn er nog de opmerkelijke bedrijvenparticipaties die ex-directeur Wim Vrijhoef zich permitteerde. Geluk: ‘Er werden aandelen genomen in bedrijven, die gedeeltelijk eigendom waren van een participatiemaatschappij waarin de GOM al participeerde. In de jaarverslagen zie je daar niets van terug. Dat kán toch helemaal niet.’

Geluk weet nog meer: ‘Vanaf 1996 bemoeiden zich tien adviesbureaus met de GOM. Ook werd melding gemaakt van een stijging van de algemene beheerskosten tot acht miljoen; drie keer zoveel als het jaar daarvoor. Als je dan ook nog een loonsverhoging van 18 procent in de boeken tegenkomt, vraag je je toch af waarom de provincie nooit aan de bel getrokken heeft? Kijk, ik vind het bestaan van een regionale ontwikkelingsmaatschappij als stimulator van de werkgelegenheid goed. Ook voor de rol van kennis-intermediair tussen universiteiten en bedrijfsleven is iets te zeggen. Maar dan moet je dat wel door mensen laten uitvoeren met verstand van zaken. En daar was hier geen sprake van. De GOM deed dingen die banken in de regel te gevaarlijk vinden. Een heel trieste zaak ja, want het ging ondertussen wel allemaal om belastinggeld.’

GOM-directeur Vrijhoef: ‘De accountant snapte niets van mijn jaarrekening. Toen bleek dat ik debet en credit had verwisseld’

Hoewel de GOM al in 1996 door het ministerie van Economische Zaken onder curatele werd gesteld, vertrok directeur Vrijhoef pas drie jaar later, zijn opvolger R. Bousardt achterlatend met een schuld van tientallen miljoenen guldens. ‘Ik ben geen boekhouder, dat is mijn enige fout, en ik heb eerlijk gezegd ook volslagen lak aan al dat soort dingen,’ verklaarde Vrijhoef onlangs tegenover het Financieel Economisch Magazine. En in een interview met dagblad De Gelderlander vertelde de ex- wethouder in Nijmegen en voormalig landelijk voorzitter van D66 dat hij wel eens de GOM-jaarrekening had opgesteld: ‘De accountant snapte er niks van. Totdat hij ontdekte dat ik debet en credit had verwisseld.’

Minister Jorritsma liet afgelopen najaar de accountants van het bureau Arthur Andersen op de GOM los. De resultaten van hun onderzoek waren voor Jorritsma aanleiding om strafrechtelijke vervolging tegen Vrijhoef te onderzoeken. In haar brief van 1 februari aan de Vaste Commissie Economische Zaken stelt ze onder meer dat er sprake is van ‘laakbaar gedrag van de vorige directeur’ en dat de Raad van Commissarissen ‘als toezichthouder ernstig tekort is geschoten.’

De capriolen van de GOM hielden de pers wekenlang bezig, maar ook hier werd van de provincie Gelderland weinig tot niets vernomen.

Op 23 februari kwamen tijdens een debat in de Provinciale Staten de kwesties NUON en GOM aan de orde. In Gelderland regeert een coalitie van VVD, CDA en PvdA. ‘Dat was te merken,’ zegt Jan Burger, voorzitter van de SP-fractie in Provinciale Staten. ‘De fractievoorzitters van die drie partijen dekten vakkundig hun eigen Gedeputeerden af. Ik eiste onder meer, dat de onderste steen in het GOM-fiasco boven moet komen en dat er duidelijkheid dient te zijn over het gedrag van de twee gedeputeerden die destijds namens de provincie in de Raad van Commissarissen van de GOM zaten. Maar uitgezonderd de oppositiepartijen wilde daar niemand aan. Ze zijn gewoon bang voor de val van het college. De PvdA-fractievoorzitter zei zelfs: We kunnen beter naar de toekomst kijken in plaats van naar het verleden. Ook wat betreft de NUON-affaire legden de grote partijen weinig dadendrang aan de dag. Het college van gedeputeerden wilde tijdens het debat alleen zorg uitspreken over de situatie. Kamminga voelde zich niet geroepen om ook maar iets over de kwestie te zeggen.’

Een motie van GroenLinks, waarin het college van Gedeputeerde Staten werd opgeroepen om afkeuring uit te spreken richting de NUON-directie over haar inmenging bij Vitesse, werd verworpen. Kamminga was overigens niet bereikbaar voor commentaar. Daags na de Statenvergadering ging hij op vakantie…

’Er gaan veel te veel lijntjes met geld van, naar en via de provincie. Het is een totaal onwerkbare verstrengeling van belangen’

Maar waarom staat de provincie zo met de mond vol tanden? Waarom willen de verantwoordelijke bestuurders niets over de NUON-coup en het GOM-debâcle zeggen, laat staan ingrijpen? Het antwoord is even simpel als verbazend: ze kúnnen niet. Wie de verstrengelingen tussen provincie, NUON, Vitesse/Gelredome en GOM bestudeert, begrijpt waarom: de provincie staat met de rug tegen de muur. Ongeveer de helft van de NUON-aandelen is in handen van de provincie Gelderland, die tevens voor een derde eigenaar is van de GOM. Gelderse Gedeputeerden hebben zitting in de Raad van Commissarissen van NUON en GOM; Kamminga is voorzitter van diezelfde Raad. NUON heeft op zijn beurt een dikke vinger in de pap bij Vitesse/Gelredome, waar ex-GOM-directeur Wim Vrijhoef weer lid van de Raad van Toezicht is. En de GOM is weer mede-financier van Gelredome, waar diezelfde Vrijhoef weer opduikt als comissaris. Kortom: de provincie is aandeelhouder, klant, toezichthouder en geldschieter tegelijk. Onafhankelijk overleg wordt onder die omstandigheden natuurlijk erg moeilijk. De hoofdrolspelers in Gelderland wisten dat maar al te goed. NUON-chef Swelheim, Aalbers en Kamminga voerden de cruciale gesprekken over de te volgen strategie bij Vitesse bij laatstgenoemde thuis; niet echt een doorzichtige manier. Kamminga speelde in het geheel een wel heel bijzondere rol. Als bemiddelaar van de provincie leidde hij eind vorig jaar de fusieonderhandelingen tussen Vitesse en Gelredome, die Karel Aalbers in een riante machtspositie zouden brengen. Niet lang daarna zou hij als hoogste NUON-commissaris meehelpen om Aalbers de laan uit te sturen. Jan Burger: ‘De verantwoordelijken dragen bijna allemaal dubbele petten. Dat werkt dus nooit van z’n leven. Er gaan veel te veel lijntjes met geld van, naar en via de provincie. Het is een totaal onwerkbare verstrengeling van belangen. Het kwalijke van de hele zaak is, dat de Gelderse burgers op meerdere manieren betalen voor hetzelfde. En vergeet niet wat voor gevaar er op de loer ligt. Je moet er niet aan denken wat er gebeurt als bijvoorbeeld Vitesse alsnog failliet zou gaan. Dan kan de provincie er weer de nodige zakken geld gaan brengen en kan de burger ook dat weer gaan betalen.’

‘Het uitgeven van andermans geld is hier tot een kunst verheven door lokale en regionale politici,’ schreef Gelderlander-columnist Anton van Hooff in december. ‘Op provinciale schaal gebeurt hetzelfde wat zich op nationaal niveau met de Betuwelijn afspeelt; het bedrijfsleven, dat het spoor zo broodnodig had, laat de gemeenschap alle risico’s dragen.’