Tribune 12/96: Wie (of wat) is de echte Ad Melkert?

De minister van Sociale Zaken is lenig van geest en heeft vele gezichten, maar:

Wie (of wat) is de echte Ad Melkert?

Kapperszoon A.P.W. (Ad) Melkert uit Gouderak kiest in 1974 voor een studie politicologie, nadat hij is uitgeloot bij de School voor de Journalistiek. Al snel sluit hij zich aan bij de PPR (een van de partijen die later gebundeld zijn in GroenLinks). Hij brengt het tot lid van het partijbestuur, voordat hij in 1981 overstapt naar de PvdA. Zelf geeft hij als reden voor die switch, dat hij "de deur open wilde houden voor samenwerking met het CDA". De PPR was daar in meerderheid tegen, als reactie op het opblazen van het kabinet-Den Uyl door CDA'er Van Agt. Zijn voormalige partijgenoten noemen dan ook andere redenen. Oud-kamerlid Waltmans in NRC Handelsblad: "Hij paste niet in de PPR. Bovendien had hij een keer in een interview gezegd dat de kunst van onderhandelen is je buurman te verneuken. Zulke dingen kon je niet roepen in de PPR." Oud-voorzitter Van Ojik, ook in NRC Handelsblad: "Hij had een slechte naam. Men vond hem arrogant."

"Een echte carrièreman, zonder ziel maar met ellebogen van roestvrij staal"

Melkert verhuist van Scheveningen naar Almere omdat het gewest Flevoland uitzicht biedt op een plek in de Tweede Kamer. Deze move levert in 1986 de fel begeerde zetel op. Melkerts' ambitie reikt echter verder. Waar een jonge nieuwkomer in een grote fractie mag hopen op de positie van derde woordvoerder mijnbouw, schiet zijn ster omhoog. Binnen enkele jaren gaat hij over milieu, Suriname, Midden-Oosten en financiën. Oud-kamerlid Piet de Visser maakte hem mee in de PvdA-fractie: "Melkert is buitengewoon scherpzinnig, maar hij was niet geliefd in de fractie. Een echte carrièreman, zonder ziel maar wel met ellebogen van roestvrij staal. Het was duidelijk dat Melkert het nog ver zou brengen. Maar of we daar blij mee moeten zijn?"

"Wat voor socialist ik ben? Ik ben géén socialist"

Naast de snelle carrière vallen ook de uitlatingen van Melkert op. Hij stelt de koppeling tussen lonen en uitkeringen ter discussie en hij wil af van de verbindend-verklaring van CAO's. In het Parool van 15 maart 1991 pleit Melkert verder voor verlaging van het minimumloon voor kostwinners met 30 procent, beperking van de duur van WAO-uitkeringen en zware kortingen als werklozen niet meewerken aan scholing of banenplannen. De vraag waar deze voorstellen vandaan komen, had Melkert een jaar eerder al beantwoord in een tweetal interviews. Melkerts' visie hangt af van de vraag waar het grootste gat op de kiezersmarkt ligt. In HP/De Tijd stelt hij dat de PvdA moet ophouden de zwaksten in de samenleving te vertroetelen, omdat de partij daardoor geen poot aan de grond krijgt bij de middenklasse. En juist daar ziet Melkert enorme "groeimogelijkheden".

"Om werkelijk de Partij van de Middenklasse te kunnen worden, zul je bepaalde dogma's, taboes in je programma moeten durven doorbreken." Hij doelt met name op de koppeling tussen lonen en uitkeringen. Verderop in het interview: "Partijgenoten die roepen dat ik rechtse praat verkoop, moeten dat vooral blijven doen. Want dan kunnen ze van mij nog veel meer verwachten." Op de vraag wat voor soort socialist hij is, haast Melkert zich te zeggen dat hij géén socialist is.

Ischa Meijer noteert in de Nieuwe Revue vergelijkbare woorden. Melkert verklaart zijn betrokkenheid bij de middenklasse als volgt: "Daar zit een groot deel van het zwevende electoraat: mensen die gewoon willen zien wat de diverse politieke partijen concreet voor hen te bieden hebben."

Een nieuw imago: dat van sociaal-voelende minister

In 1994 is Jan Pronk de eerste keuze om minister van Sociale Zaken te worden in het paarse kabinet. Pronk weigert omdat hij de privatisering van Ziektewet en WAO niet persoonlijk wil uitvoeren. Melkert heeft daar minder moeite mee. Als minister draagt hij de verantwoordelijkheid voor een karwei, dat hoofdzakelijk wordt geklaard door de (inmiddels opgestapte) VVD'er Linschoten. Grote gezinnen wordt honderden guldens kinderbijslag afgepakt, de toelatingseisen voor de WW worden drastisch aangescherpt, honderden miljoenen worden gekort op nabestaanden, de Ziektewet gaat in de uitverkoop en de WAO duikt erachter aan. De taakverdeling met Linschoten biedt Melkert echter de mogelijkheid zich toch een nieuw imago aan te meten: dat van de sociaal voelende minister. Wanneer markt-ideologen zoals de ministers Wijers en Zalm met voorstellen komen die in het verlengde liggen van het regeerakkoord, ruikt Melkert zijn kans. Hij geeft tegengas en pleit vóór het minimumloon (dat hij eerder wilde "individualiseren"), vóór de koppeling (die hij eerder ter discussie stelde) en vóór de algemeen-verbindendverklaring van CAO (die hij eerder wilde afschaffen).

"Hij heeft het hele kliksysteem vervolmaakt"

Een sociaal voelende minister op Sociale Zaken. Dat is natuurlijk mooi. Maar klopt dat beeld? Is Melkert bekeerd tot solidariteit? Piet de Visser ziet het anders: "Melkert is een verschrikkelijke opportunist. Het komt hem op dit moment het beste uit voor zichzelf en voor zijn partij om een sociaal gezicht te tonen. Zo'n Bolkestein met zijn geroep van weg met de vermogensbelasting, dat is een kans voor open doel en die weet Melkert wel te benutten. Maar als je kijkt wat Paars de afgelopen jaren werkelijk heeft gedaan op sociaal gebied, dat is te treurig om over te praten. De inkomens en vermogens groeien nog steeds in snel tempo uit elkaar. De ongelijkheid wordt steeds groter. Een minister van Sociale Zaken zou volgens mij respect moeten opbrengen voor de bijstandsmoeder die een paar tientjes bijverdient voor haar kinderen, of voor iemand die zijn vrijwilligerswerk niet meldt omdat het anders zijn uitkering kost. Die mensen leveren een grotere bijdrage aan de samenleving dan de roofridders van de effectenbeurs. Maar Melkert jaagt die mensen op. Hij heeft het hele kliksysteem vervolmaakt."

"Hij komt steviger uit de hoek dan menigeen had verwacht"

Veel positiever oordeelt Saskia Noorman-Den Uyl over Melkert. Noorman is in de Tweede Kamer PvdA-woordvoerder armoedebestrijding. "Melkert komt als minister van Sociale Zaken veel steviger uit de hoek dan menigeen had verwacht. Hij trekt er hard aan. Er moet nog veel meer gebeuren, maar Melkert is heel gedreven bezig. En natuurlijk heeft hij te maken met de politieke werkelijkheid. Hij opereert binnen een ruimte die zijn beperkingen kent. Maar Sociale Zaken is bij Melkert in goede handen."

De andere toon die Melkert aanslaat sinds zijn aantreden als minister, is begrijpelijk volgens mevrouw Noorman: "Als kamerlid was hij financieel woordvoerder. Dat is een andere taak. Dan moet je meer de totaliteit bewaken en waarschuwen dat je wel wat leuks kunt wíllen, maar dat het geld er ook moet zijn. Nu krijgt hij de kans niet alleen te zeggen hoe het moet, maar dat ook te realiseren. En die kans grijpt hij aan."

"Zijn fraaie woorden verhullen een gevoelloos beleid"

SP-fractievoorzitter Jan Marijnissen ziet Melkert als de verpersoonlijking van de bekende kloof tussen woorden en daden. Marijnissen: "Melkert heeft het typische trekje dat je bij meer sociaal-democraten tegenkomt, bijvoorbeeld bij Wallage. In woorden, mimiek en toonhoogte stralen ze warmte en begrip uit, en ondertussen doen ze de meest vreselijke dingen. Melkert neemt de woorden van zijn criticasters over, maar voert tegelijkertijd zijn eigen paarse beleid. Hij kan bewogen praten over de mensen die aan de kant staan, terwijl Paars er juist alles aan gedaan heeft om de tweedeling te bevorderen."

De fraaie woorden van Melkert moeten volgens Marijnissen een gevoelloos beleid verhullen: "Melkert wil de oorzaken van het probleem niet erkennen. Hij zegt: er lopen wat armen rond in Nederland en komt dan met lapmiddelen als de bijzondere bijstand. Dat werkt niet. Dat is hooguit een druppel op een gloeiende plaat. De oorzaken van armoede zijn structureel, en verankerd in het kabinetsbeleid. Dat moet veranderen, en dat wil Melkert niet erkennen."

"Melkert schopt het nog ver," voorspelde Piet de Visser al in 1991 zonder enthousiasme. Inmiddels wordt Melkert door velen gedoodverfd als opvolger van Kok. Te verwachten valt dat ook die functieverandering weer een aanpassing van ideeën te zien zal geven. Als reactie op de veranderingen in zijn standpunten zei Melkert immers een half jaar geleden in het Algemeen Dagblad: "In een modern spelconcept zijn positiewisselingen belangrijk."