Tribune 1/97: Opbouw in verdeeld El Salvador

Na 12 jaar burgeroorlog:

Opbouw in verdeeld El Salvador

Deze maand haalt Frank van der Heijden (27) zijn artsenbul aan de Nijmeegse Universiteit. In het kader van zijn studie verbleef hij vier maanden in El Salvador, om samen te werken met plaatselijke gezondheidswerkers. Voor de Tribune vertelt hij over het Midden-Amerikaanse land, dat na 12 jaar burgeroorlog moeizaam maar vol vertrouwen aan een toekomst werkt.

Na een vlucht van vijftien uur landen we op het vliegveld van Guatemala-stad. Vandaar gaat het per bus verder naar San Salvador, de hoofdstad van El Salvador. De reis van ongeveer vijf uur biedt volop eerste indrukken. Ik word gegrepen door de hitte, door de swingende salsa en merengue in de autobus, het drukke Spaanse taaltje om me heen en het uitzicht op het groene heuvellandschap. Mijn verwachtingen zijn hooggespannen en mijn idealen ambitieus.

El Salvador is het kleinste en dichtstbevolkte land van Midden-Amerika. Van de 5,5 miljoen mensen wonen er 1,5 miljoen in de hoofdstad San Salvador. De burgeroorlog die hier tot 1992 woedde, kostte aan 75.000 mensen het leven. Armoede en werkloosheid, terwijl de elite (2 procent van het volk) meer dan 60 procent van het hele vruchtbare land bezat, vormden de basis van de strijd tussen de regering en de revolutionaire beweging FMLN (Farabundo Martí para la Liberacion Nacional). De bevolking wist zich gesteund door de kerk, vooral door aartsbisschop Oscar Romero. Tijdens een dienst in de kathedraal van San Salvador werd hij echter vermoord op 24 maart 1980. Deze brute moord vormde mede de aanleiding voor het gewapende conflict.

Gezondheidszorg gespleten in twee kampen

De gezondheidszorg in El Salvador is gespleten in twee "kampen". In het ene gebied is het ministerie van Volksgezondheid actief, in het andere alleen niet-gouvernementele organisaties (NGO's). De NGO's zijn een overblijfsel van de burgeroorlog. Zij verzorgden de medische hulp in de gebieden die door de FMLN werden beheerst, en zijn vaak opgericht met financiële steun uit het Westen, met name Europa. Anno 1996 bestaan ze nog steeds naast de "officiële" gezondheidszorg, die nog lang niet het hele land bestrijkt. De samenwerking tussen de twee kampen verloopt moeizaam, mede door de zeer verschillende politieke achtergrond. Ik zal in het dorpje Las Vueltas in de noordelijke provincie Chalatenango, waar tijdens de oorlog hard gevochten is, gaan samenwerken met de gezondheidswerkers van "Provida", een NGO die in deze regio erg actief is.

De Ninja Turtles kun je vaak nog herkennen

Om het dorpje Las Vueltas te bereiken vanuit de hoofdstad moet je drie-en-een-half uur met de bus en het laatste stuk van 12 km lopen. Meestal kan ik echter wel achterop een pick-up springen of met een vrachtwagen meeliften. Het dorpje van 700 inwoners ligt zo'n 1000 meter hoog in de bergen. Ik woon daar in huis bij een kleine familie. In een eigen kamertje kan ik een hangmat ophangen en 's avonds bij kaarslicht in mijn dagboek schrijven. Wassen en scheren moet bij een waterkraan op straat of in het riviertje achter het huis. De omliggende heuvels zijn prachtig groen gekleurd door bomen en maïsvelden. Het vee loopt los op straat en in mijn kamertje scharrelen regelmatig de hennen en eenden van de buren. De huisvaders en oudere zonen werken iedere dag op hun akkers, terwijl de moeders het huis en de kinderen verzorgen. Die kinderen dragen vooral tweedehands kleding uit de Verenigde Staten. Vaal en versleten, maar de helden van de Amerikaanse jeugd, Pocahontas, Ninja Turtles en Power Rangers, kun je vaak nog herkennen. Tijdens wandelingen in de omgeving valt me telkens op hoe mooi het er is, al moet je daarbij de lege patronen en waarschuwingsborden voor mijnen voor lief nemen. Bij het dorpje zijn nog andere sporen van de voorbije oorlog: diepe gangenstelsels met schuilkelders, hospitaaltjes en voorraadkamers.

Niet meteen naar de medicijnenpot grijpen

De landherverdeling, een onderdeel van de vredesakkoorden uit 1992, speelt een belangrijke rol in het dorp. Met geleend geld konden de boeren toen akkerland kopen. Dat geld werd echter niet alleen besteed aan land en zaaigoed. Deels ging het ook naar luxe goederen zoals een radio en of zelfs een kleine televisie. In 1997 moeten de mensen beginnen met terugbetaling van de schulden, maar er is geen geld. Veel families lopen het risico hun land daardoor weer kwijt te raken, want de voormalig grootgrondbezitters kennen geen pardon.

Niet alleen deze vredesperikelen, ook de gebeurtenissen uit de oorlog drukken nog steeds hun stempel op het dagelijks leven terug. Vrijwel iedereen heeft in die periode gezinsleden verloren. Dat verlies doet extra pijn omdat de mensen beginnen te beseffen dat er niet veel is veranderd. Is alles voor niets geweest? De psychische problemen van de mensen spelen ook een belangrijke rol in mijn werk. Ik leer de gezondheidswerkers - gewone boeren en huisvrouwen - dat ze niet bij iedere klacht naar de medicijnenpot moeten grijpen, maar vooral eerst goed luisteren naar de patiënt. Zo ontdekken ze dat veel problemen een heel andere aanpak vereisen. "Provida" houdt zich verder bezig met vaccinaties, voorlichting over voeding en hygiëne, en doet consulten over basiszaken als griep, zwangerschap, etcetera.

Het Westen verliest zijn interesse in El Salvador

In het voormalige verzetsbolwerk Chalatenango onderneemt de rechtse regering van Calderon Sol weinig om de levensomstandigheden te verbeteren. De dorpen zijn nog steeds erg afhankelijk van NGO-projecten voor electra, water en medische hulp. Doordat de westerse geldschieters hun interesse in El Salvador beginnen te verliezen, moeten de bewoners zich aanpassen aan het wegvallen van hulp. Zo wordt er omgeschakeld van (dure) westerse medicijnen naar natuurlijke en plantengeneeskundige middelen. Op cursussen leren de mensen hoe ze hun eigen geneesmiddelen kunnen bereiden. De vraag wie een en ander moet betalen duikt regelmatig op. Zelf kan ik op een vergadering van het bestuur van een klein dorp een regeling voorkomen waar ik principieel niet achter kan staan. Het plan was dat alleen diegenen die de contributie aan de gezondheidspost betalen, geholpen zouden worden. Dit vind ik erg in strijd met het "Health for all" (gezondheid voor allen)-principe, zeker in gebieden waar de mensen nauwelijks genoeg geld hebben om eten te kopen. Het loopt goed af. We komen overeen dat de "rijkere" boeren van het dorpje voortaan meebetalen voor de armere gezinnen.

Meer doden in vredestijd dan in de oorlog

Las Vueltas is een veilige plek, maar buiten het dorpje rukt de criminaliteit op. Wie wil liften moet kieskeurig zijn. Bijvoorbeeld nooit instappen bij een rijke handelaar of een Coca-Cola vrachtwagen, want dat zijn favoriete prooien voor rovers. Als we hogerop de bergen in moeten voor het vaccinatieprogramma, namen we naast de koelbox met mazelenvaccins ook wel "machetes", kapmessen mee. Vooral in de hoofdstad zijn de criminele (jeugd-)bendes een grote bron van zorg. In San Salvador lijkt vrijwel ieder huis op een vesting met prikkeldraad en hoge muren met ingemetselde glasscherven. Veel mensen dragen een pistool. De cijfers liegen er dan ook niet om. Iedere dag worden er gemiddeld 25 mensen vermoord; dat is meer dan 9000 per jaar. Dit aantal slachtoffers in "vredestijd" is per jaar hoger dan in de oorlogsjaren! In een willekeurig ziekenhuis in een buitenwijk van de hoofdstad worden iedere dag ongeveer 40 mensen met schot- of schietwonden binnengebracht. Zelf ben ik desondanks toch vaak, dag en nacht, in het centrum en de sloppenwijken van San Salvador en zie er naast veel ellende ook veel oprechte levensvreugde.

Verkiezingscampagne met bier en T-shirts

De Salvadoranen hechten veel waarde aan hun eigen cultuur en historie, maar de maatschappij is duidelijk aan het verwestersen. Weinig cultuurgoed houdt stand tegen de vloed van Amerikaanse cola, hamburgers en films. De Verenigde Staten hebben grote invloed op de regering van El Salvador. Gesteund met vele dollars werd zij in 1992 de morele overwinnaar in de vredesstrijd bij de Verenigde Naties. De mensen zijn van mening dat de regering ook de oorlog met de FMLN alleen maar heeft kunnen winnen door de militaire hulp van Amerika. In een beslissende fase van de strijd hebben ze zelfs de eigen bevolking in de buitenwijken van San Salvador vanuit de lucht aangevallen om de opmars van de FMLN te stoppen.

In maart van dit jaar zijn er opnieuw verkiezingen in El Salvador. De ARENA-partij van president Calderon Sol voert een enorme bier- en T-shirts-campagne met Amerikaans geld en maakt zo weer veel kans op een verkiezingswinst, ook al hebben de oppositiegroeperingen hun krachten gebundeld. Het is te hopen dat deze verkiezingen eerlijker verlopen dan de vorige, want toen konden er onder andere nog 65.000 dode mensen hun stem uitbrengen.

Meer gekregen dan gegeven

Mijn verblijf in El Salvador heeft een diepe indruk op mij gemaakt. De strijd van de mensen voor rechtvaardigheid, de gastvrijheid die ik overal ontmoette en de nieuwe vrienden die ik maakte in Las Vueltas, San Salvador en elders. Ondanks alles bouwt iedereen vol vertrouwen en geloof aan een nieuwe toekomst. Dat geeft een goed gevoel. Ik ging er naar toe om te geven en de mensen daar iets te leren, maar ik heb meer gekregen dan gegeven en zelf meer geleerd dan onderwezen.