Spanning november 2009 :: Inktvlekmethode werkt niet: Strategie maakt ook veel vijanden onder burgers

Strategie maakt ook veel vijanden onder burgers

Foto: Jose Lopez/Flickr

Het Nederlandse kabinet moet wederom een besluit nemen over het al dan niet verlengen van de Afghanistanmissie in een situatie waarin de Nederlandse militairen op steeds meer tegenstand stuiten en waarin Afghaanse mensenrechtenorganisaties Nederlandse militairen beschuldigen van schendingen van mensenrechten. Er blijven voortdurend problemen bestaan met betrekking tot de deelname aan de alliantie en solidariteit met betrekking tot ISAF. Dat is een heel andere situatie dan men hoopte te creëren toen men aan de missie begon – een missie die vooral een ‘opbouwkarakter’ zou hebben waarbij veiligheid gecreëerd zou worden via de zogeheten ‘inktvlekmethode’.

Tekst:Oscar Salemink

Hoewel er in openbare bronnen weinig informatie over die tactiek te vinden is, verbaast het mij niet dat de methode een mislukking blijkt te zijn. Dat heeft niet alleen te maken met het gebruikelijke institutionele geheugenverlies waardoor instellingen steeds opnieuw het wiel uitvinden. Ook heeft het te maken met partijdige analyses die complexe situaties tot simpele goedfoutschema’s reduceren of met al te rooskleurige inschattingen en voorspellingen die geen rekening houden met kinken in kabels. Het heeft evenzeer te maken met problemen rond die inktvlekmethode zélf.

Ik heb de ‘inktvlekmethode’ bestudeerd in de locatie waar ze is ontwikkeld en toegepast, namelijk in Vietnam. Dat was een langetermijnonderzoek naar de relatie tussen etnografische kennis over lokale samenlevingen en culturen enerzijds, en economische, politieke en militaire belangen anderzijds, en daar werd de inktvlek tussen 1890 en 1975 meermalen zichtbaar. Na 1890 heette de inktvlek overigens nog olievlek (tache d’huile) maar het principe – dat de vlek zich concentrisch verspreidt vanaf het punt waar de druppel is gevallen – is hetzelfde.

Koloniaal Vietnam

Deze tactiek was ontwikkeld door kolonel Gallieni – die in 1914 als maarschalk roem zou verwerven als de verdediger van Parijs – en werd met succes toegepast bij het neerslaan van verzet tegen de Franse onderwerping van Vietnam. Hij bedacht dat de koloniale troepen met te weinig waren om een uitgebreid, ontoegankelijk gebied effectief te controleren, en dat het daarom nodig was om gebruik te maken van lokale conflicten. In een klassieke theorie die culturele kennis verbindt aan een koloniaal verdeel- en heersproject schreef hij: „Elke verzameling van individuen – een ras, een volk, een stam of een familie – vertegenwoordigt een som van gedeelde of tegengestelde belangen. Als er gebruiken en gewoonten gerespecteerd moeten worden, dan zijn er ook rivaliteiten die wij uiteen moeten rafelen en in ons voordeel moeten gebruiken, door de ene groep tegen de andere op te zetten, en door op de ene groep te steunen om de andere te verslaan.”

De koloniale orde, die het gevolg was van een olievlekmethode die zich baseerde op ondersteuning en bewapening van de ene groep ten koste van de andere, werkte zolang het Franse koloniale bewind relatief stevig in het zadel zat. Toen na de Tweede Wereldoorlog serieuze gewapende oppositie opkwam van de kant van de communistische Vietminh bleek de zwakte van de inktvlekmethode, want die creëert niet alleen medestanders maar ook ontevredenen en tegenstanders. Wanneer die tegenstanders gesteund en bewapend worden, of wanneer een vijand die grote groep ontevredenen weet te mobiliseren, dan slaat het militaire voordeel om in een nadeel. Het is dan ook geen toeval dat de Franse aftocht uit Vietnam werd gemarkeerd door twee militaire nederlagen in multi-etnische berggebieden – Diên Biên Phu in het noorden en An Khê in het Centraal Hoogland – wat tevens het failliet van de ‘tache d’huile’ betekende.

Amerikaanse inktvlek

Tijdens de ‘Amerikaanse’ Vietnamoorlog introduceerden de Amerikaanse Special Forces – tot 1964 onder supervisie van de CIA – vanaf 1960 de ‘inkspot’-methode in het multi-etnische Centraal Hoogland van Vietnam, op een moment dat de communisten dat gebied dreigden over te nemen. Het programma bestond uit het bewapenen van tribale groepen – zogeheten Montagnards – die hun eigen dorpen dienden te verdedigen en uit kleine mobiele eenheden die de strijders te hulp moesten komen als een dorp werd aangevallen. Tot het programma behoorden ook kleine ontwikkelingsprojecten om een reden te geven om voor te strijden en ook morele steun en propaganda tegen vermeende etnische discriminatie door de civiele en militaire autoriteiten van Zuid-Vietnam. De inktvlek-methode bestond eruit dat vanuit veilige dorpen een steeds groter gebied en steeds meer andere dorpen zouden worden gepacificeerd.

Het programma was in het begin succesvol tegen de Vietcong, maar zette de tribale groepen ook op tegen de Zuid-Vietnamese autoriteiten waardoor het politiek niet houdbaar was. Toen zich tussen 1963 en 1965 een serie tribale opstanden tegen het Zuid-Vietnamese regime had afgespeeld in Special Forces-kampen, werd het programma ontbonden. De Special Forces werden deel van het reguliere Amerikaanse leger en de Montagnards werden deel van het reguliere Zuid-Vietnamese leger en tegen hun zin ingezet buiten hun eigen leefgebied.

De effectieve, kleinschalige ontwikkelingsprojecten werden overgeheveld naar het Rural Reconstruction Program (wat lijkt deze naam weer veel op de Provinciale Reconstructie Teams in Uruzgan) dat door zijn logge en corrupte uitvoering de bevolking eerder afstootte dan aantrok.

De militaire voordelen die waren behaald, werden tenietgedaan omdat die gebaseerd waren op een verdeel- en heersbeleid dat politiek niet houdbaar bleek in een situatie waar de Amerikanen rekening moesten houden met de soevereiniteit van de Zuid-Vietnamese staat. Het failliet van de inkspot werd pijnlijk duidelijk toen in maart 1975 het Zuid-Vietnamese leger grote nederlagen leed in het strategisch Centrale Hoogland, als voorbode op de val van Saigon op 30 april 1975.

Inktvlek maakt zijn eigen vijanden

Het beeld van de inktvlekmethode dat hieruit oprijst, suggereert dat het succesvol kan zijn als lokale groepen onder bescherming van een externe militaire macht worden bewapend tegen andere groepen, en iets hebben om voor te vechten. Zodra die externe macht – een koloniaal leger of buitenlandse interventiemacht – zich terugtrekt, of zodra er serieuze politieke en militaire tegenstand komt, werkt de methode niet meer. Integendeel, dan blijkt dat deze methode veel vijanden maakt, en daarmee zichzelf verslaat.

Historisch gezien is deze dubieuze methode alleen ‘succesvol’ geweest door verdeeldheid te zaaien en zolang een externe macht onbetwist militair dominant is – wat in Afghanistan niet het geval is. Op de lange termijn heeft de inktvlekmethode daardoor desastreuze gevolgen voor de harmonie tussen bevolkingsgroepen.

Ik weet niet wat de Nederlandse legerleiding en het kabinet bezield heeft om troepen met een dergelijke tactiek naar Afghanistan te sturen. Vermoedelijk interpreteert men de wereld in termen van goed (Karzai) en kwaad (de Taliban) zonder zich rekenschap te geven van de complexiteit van lokale relaties – zoals ook de Amerikanen in Vietnam meenden dat zij en hun bondgenoten ‘goed’ waren en daarom de hearts and minds zouden winnen. Een kostbare illusie.

Indien de legerleiding iets anders bedoelt met ‘inktvlek’, dan is het hoog tijd om daarover meer duidelijkheid te scheppen dan twee zinnen in beleidsdocumenten. Het schijnt namelijk dat de minister voor Ontwikkelingssamenwerking Bert Koenders de inktvlekken en provinciale reconstructieteams in Uruzgan als aantrekkelijk model ziet. Als het verleden iets zegt over de toekomst dan belooft dat niet veel goeds.

Oscar Salemink is hoogleraar sociale antropologie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam.

Deze tekst is gebaseerd op een artikel in NRC Handelsblad, 1 november 2007. Een uitgebreidere versie verscheen in Armex, jrg. 92, nr 03, 2008.

De inktvlek Uruzgan is sinds de Nederlandse aanwezigheid daar nog steeds niet veel meer dan een inktvlek.

Het onsuccesvolle optreden van Nederland en ISAF heeft geleid tot een voortdurend wijzigen van (de benaming van) de methodes: smile and wavestrategie, via de inktvlek-strategie naar de drie D’s. Binnen het 3D-concept zijn Development, Diplomacy en Defence onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Legerleiding (Middelkoop) en ontwikkelingssamenwerking (Koenders) zoeken voortdurend naar nieuwe concepten zonder enig inzicht in de achtergrond van die concepten. Kortom, men doet maar wat.