Tribune 11/2008 :: Reisverslag :: Hopen op gezond verstand

Reisverslag

Rusland en Georgië schonden internationaal recht

Hopen op gezond verstand

De korte maar hevige augustusoorlog tussen Georgië en Rusland kostte honderden doden en duizenden vluchtelingen en heeft de internationale verhoudingen zwaar onder druk gezet. Een nieuwe Koude Oorlog dreigt.

Tekst Tiny Kox Foto Espen Rasmussen / Panos Pictures / Hollandse Hoogte

Namens de Raad van Europa bezocht SP-Eerste Kamerlid Tiny Kox eind september Moskou, Tiblisi, Tsinvali en Straatsburg. Hij onderzocht hoe er een maand eerder een korte maar felle oorlog kon uitbreken tussen Georgië en Rusland, en of er een kans is de crisis in de Kaukasus en Europa te keren.

Georgië, bufferzone

De man begint te huilen als hij me de restanten van zijn gebombardeerde huis laat zien. “Ik ben alles kwijt”, zegt hij. Zijn familieleden zijn omgekomen. Aan de andere kant van de straat neemt een andere man me mee. Hij toont me de plek waar hij zijn familie heeft begraven, onder twee zware ijzeren platen. Een fatsoenlijke begrafenis is er nog niet van gekomen. “Het waren Russische bommen die op ons dorp vielen. Waarom? Wat hebben wij hen gedaan?” Zelfs de hoogbejaarde oud-dorpslerares Leni weet het niet. Ze heeft de kinderen van het dorp jarenlang van alles en nog wat uitgelegd. Maar wat er in augustus gebeurde, snapt zij zelfs niet. Hoe het verder moet? Geen idee.

Het is begin oktober. In Straatsburg debatteert de 318 leden tellende parlementaire assemblee van de Raad van Europa. Drie dagen gaat het over de gevolgen van de zomeroorlog tussen Georgië en Rusland. Beide landen zijn lid van de Raad van Europa. Aan de verhitte en emotionele discussie doen 120 parlementsleden uit heel Europa mee – een recordaantal. De delegaties van Rusland en Georgië staan frontaal tegenover elkaar. Over en weer maken ze elkaar bittere verwijten over de recente oorlog. Sommige afgevaardigden kiezen wel erg eenzijdig partij voor de een of de ander. Met anderen probeer ik, als woordvoerder voor de linkse fractie in de assemblee, het conflict breder te zien: de gedeelde verantwoordelijkheid en de betrokkenheid van andere landen. Vooral die van de Verenigde Staten

van Amerika.

Georgië en Rusland praten alleen in Straatsburg nog met elkaar. Hoewel dat er soms grof aan toe gaat, blijft praten oneindig veel beter dan schieten en oorlog voeren. Daarvan ben ik extra overtuigd na een ‘fact finding missie’ in Rusland, Georgië en Zuid-Ossetië, een week eerder. Vooral het bezoek aan het oorlogsgebied en de gesprekken met de overgebleven bewoners overtuigden me. Zowel in Tiblisi als in Tsinvali en Moskou hebben politici vuile handen gemaakt. Samen zijn ze verantwoordelijk voor de humanitaire ramp en alle slachtoffers.

Tsinvali, Zuid-Ossetië

“We dachten dat de Georgiërs nooit zouden stoppen, het was verschrikkelijk”, zegt de oude vrouw. Ze laat me de gevolgen van het augustusbombardement op haar wijk zien. Nergens een heel huis meer te zien. Alleen de muren van de woningen en gebouwen staan soms nog overeind. “Onze overbuurman lag drie dagen levend onder het puin van zijn huis. We konden hem niet los krijgen. Na nog een granaat is hij eindelijk gestorven. Daar waar hij dacht het veiligst te zijn: de kelder van zijn huis.” Tussen de ingestorte muren de restanten van wat ooit een gewoon leven was. Tafel, stoelen, een koelkast, blikken. Op de straat een uitgebrande bestelwagen. “Saakashvili is een oorlogsmisdadiger”, zegt ze.

De parlementaire assemblee neemt uiteindelijk een resolutie aan. Die veroordeelt beide landen wegens schending van het internationaal recht en de mensenrechten. De aangenomen resolutie roept ook op tot grootschalig internationaal onderzoek. Daarin moeten de verantwoordelijkheden van alle betrokkenen precies worden vastgesteld. Beide landen wordt verder opgedragen de aangerichte schade waar mogelijk te herstellen. De resolutie stelt ook vast dat het Georgische leger de augustusoorlog begon en dat de Russische inval na de Georgische aanval ook indruist tegen het internationaal recht. Rusland had geen internationaalrechtelijke machtiging om zijn buurland binnen te vallen. En zeker niet om de grens tussen Zuid-Ossetië en Georgië te overschrijden. De erkenning van de eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring van Zuid-Ossetië (en de andere opstandige Georgische provincie Abchazië) door Rusland wordt eveneens afgewezen.

Moskou, Ministerie van Defensie

De Russische generaal toont ons de buitgemaakte aanvalsplannen van het Georgische leger. “We waren aanvankelijk verrast. Premier Poetin was bij de Olympische Spelen in Peking toen het Georgische leger aanviel. Voordat wij de tegenaanval konden inzetten, moest de Nationale Veiligheidsraad toestemming geven. Dat kostte tijd. Daarna hebben we gedaan wat er gedaan moest worden: het Georgische leger verdreven en de vitale militaire infrastructuur in Georgië uitgeschakeld. Dat was niet buitenproportioneel.”

Tiblisi, staatskanselarij

De nationaal veiligheidsadviseur van president Saakashvili wil een misverstand de wereld uit ruimen. Het Georgische leger heeft niet aangevallen. In geen van zijn vele overleggen met de president is ooit over een aanvalsplan gesproken. De Russen liegen dus over zogenaamde buitgemaakte plannen. Hij zal het nog eens anders vertellen: Georgië reageerde op een Russische inval die nacht, via de smalle Rokitunnel tussen Noord- en Zuid-Ossetië. Ik vraag hem of hij via zijn Amerikaanse vrienden wellicht over satellietfoto’s beschikt die zijn gelijk kunnen bewijzen. Nee, die heeft hij niet. Is dat niet vreemd, de Amerikanen fotograferen toch alles in dit gebied? “Wel veel, maar dit niet”, zegt de veiligheidsadviseur.

In de korte oorlog vielen honderden doden en gewonden. Duizenden burgers raakten huis en haard kwijt en sloegen op de vlucht. De meeste mensen die bij het begin van de oorlog naar het noorden vluchtten, naar Rusland, zijn weer terug naar huis. Veel mensen vluchtten na de inval van het Russische leger naar het zuiden, naar Georgië. Zij zitten daar grotendeels nog steeds. Nu het Russische leger zich in oktober uit de in augustus bezette bufferzone in Georgië heeft teruggetrokken, kunnen ook deze vluchtelingen aan terugkeer gaan denken. Het Internationale Rode Kruis en de Verenigde Naties zijn ter plekke om die terugkeer te begeleiden. Terugkeer van Georgische bewoners naar Zuid-Ossetië zal veel moeilijker zijn. In de nasleep van de oorlog werden door Zuid-Ossetische bendes een aantal door Georgiërs bewoonde dorpen geplunderd en in brand gestoken. De bewoners van deze dorpen kunnen pas terugkeren als hun huizen herbouwd zijn en de verhoudingen met de Zuid-Ossetische bevolking verbeterd.

Bufferzone, Georgië

De mannen laten me de winkel in het dorpscentrum zien, in de na de oorlog door de Russen bezette bufferzone. Er is alleen een puinhoop van over. “De meeste mensen zijn gevlucht. Wij zijn gebleven, maar we zijn erg bang. We slapen ’s nachts niet thuis maar in onze boomgaarden, dat is veiliger. Wie de plunderaars zijn, weten we niet. Nee, ze komen echt niet uit Tsjetsjenië, dat is veel te ver weg. Ze komen van de andere kant van waar tot voor kort de grens lag, uit Zuid-Ossetië.” Een stille man vraagt mijn aandacht. Of ik iets voor hem kan doen, zijn zoon is opgepakt toen de oorlog begon. Hij heeft geen idee waar hij nu is, meer dan een maand later. Ik breng hem naar de commandant van de Russische troepen. Die belooft morgen terug te komen met meer informatie. De meegereisde cameraploegen schieten hun plaatjes. Wij zijn vandaag hún nieuws, de eerste internationale delegatie die hier op bezoek komt. Ik vrees dat de vermiste zoon hun nieuws niet haalt. Het is slechts een van de talloze treurige verhalen uit dit rampgebied.

De internationale dimensie van de oorlog tussen het kleine Georgië en het grote Rusland wordt breed onderkend. Tot het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, begin jaren negentig, was Georgië deel van het Russische rijk. Rusland ziet nu met lede ogen toe hoe Georgië zich grootschalig laat steunen door de VS en aankoerst op een lidmaatschap van de NAVO. In enkele jaren tijd steeg de Georgische defensie-begroting van 40 miljoen tot een miljard dollar. Beschuldigingen dat Rusland weer de baas wil spelen in de voormalige deelrepublieken van de Sovjet-Unie, worden in Moskou als onzin betiteld. “We hebben op eigen grondgebied echt al meer dan zat trammelant”, vertellen ministers en parlementsleden.

Ksuisi, Zuid-Ossetië

Het is een angstaanjagend gezicht. Alle huizen zijn afgebrand. Met de hand. Bij een huis liggen er nog takkenbossen voor de deur. Kennelijk niet nodig gehad, het brandde al goed genoeg. Wie het gedaan heeft? “Nee, het waren niet de soldaten, maar mensen van hier, uit Zuid-Ossetië. Ons dorp heeft eigenlijk alleen maar Georgische inwoners. We wonen hier sinds jaar en dag. Het ging altijd best goed. En nu dit. Alles platgebrand en bijna iedereen op de vlucht. Hoe moeten wij in godsnaam verder?”

De Russische zorgen over een westerse omsingeling zijn begrijpelijk. Niet alleen vanwege de vijandige houding van de Georgische president Saakashvili. Ook woorden en daden van president Joesjtsjenko van Oekraïne en die van de huidige regeringen van Polen en de Baltische staten Estland, Letland en Litouwen baren Moskou grote zorgen. Vanaf de Baltische staten aan de Oostzee, via Polen en Oekraïne, zou met Georgië bijna tot aan de Kaspische Zee een gesloten geo-politiek ‘cordon’ van NAVO-gezinde landen aan de Russische westgrenzen ontstaan (zie kaart hierboven). Tegelijk wil Rusland niet dat de relaties met Europa structureel verslechteren. Europese landen zijn goed voor 80 procent van de buitenlandse investeringen in Rusland. Russische buitenlandse investeringen gaan voor eenzelfde percentage naar Europa. De Europese landen hangen aan de Russische olie- en gasleidingen. Hun betalingen zijn een van de hoofdbestanddelen van de financiering van de kolossale Russische staat. In dat licht moeten de voorstellen van president Medvedev en premier Poetin worden gezien om tot een nieuwe ‘Euro-Atlantische veiligheidsconstellatie’

te komen.

Veel minder vertrouwen heeft het Kremlin momenteel in Amerika. Begin oktober is de Russische vrees voor een verkiezingsoverwinning van John McCain groot: een langdurige verkilling van de relaties tussen beide landen is dan niet uitgesloten. Sommige Russische politici zeggen dat de augustusoorlog ook van doen had met die presidentsverkiezingen. Dat wordt echter nadrukkelijk ontkend door bijvoorbeeld de Amerikaanse ambassadeur in Georgië. Die zegt dat zijn land alles geprobeerd heeft om president Saakashvili van zijn onbesuisde aanval op Zuid-Ossetië af te houden. Mijn vraag in Tiblisi aan de Georgische nationale veiligheidsadviseur of Georgië wellicht het Amerikaanse concept van de pre-emptive strike had gevolgd, wordt ook verontwaardigd met nee beantwoord. Puur toeval dat de Georgische handelswijze er zo sterk op mocht lijken, zegt hij. Waarom Georgië drie tegengestelde argumenten voor zijn oorlogshandelen heeft gegeven, kan hij niet verklaren. Toen de oorlog begon, verklaarde Saakashvili dat hij de constitutionele orde ging herstellen. Daarna zei hij dat hij reageerde op een Russische inval. Weer later voerde hij als argument aan dat in Zuid-Ossetië sprake was van een etnische schoonmaak. De betrouwbaarheid van de Georgische president heeft door dat alles internationaal zware averij opgelopen. En in Moskous onschuld geloven ook weinigen meer.

Binnenkort reis ik weer naar Georgië en Rusland voor overleg. Of dat iets oplevert valt niet te voorspellen. De macht van de Raad van Europa is vrijwel nihil. Haar enige kracht is het internationaal recht. Daaraan hebben ook Rusland en Georgië zich verplicht. Beide landen hebben keer op keer aangegeven hun lidmaatschap van de Raad van Europa beslist niet kwijt te willen raken. Aan de opbouw van nieuwe democratische structuren na de val van het communisme in de jaren negentig heeft de Raad van Europa op grote schaal bijgedragen. Veel Russische en Georgische parlementsleden noemen de parlementaire assemblee van de Raad van Europa hun ‘school voor democratie’. Voorlopig blijft het vooral hopen op gezond verstand. Dat ontbrak totaal in augustus. In Straatsburg was bijna iedereen het eens met mijn stelling dat waar oorlog begint, de politiek heeft gefaald. Nu maar hopen dat dat besef nu ook enige ruimte krijgt in Tiblisi en Moskou, na de tot dusver opgelopen schade en schande in beide landen.