Tribune 02/2001 De marine oefent en Vieques lijdt

Tribune 16 februari 2001

De marine oefent en Vieques lijdt

…maar niemand schijnt er een einde aan te willen maken

Al vijftig jaar ligt het eilandje Vieques, dat deel uitmaakt van de archipel Puerto Rico, onder vuur. Letterlijk, want Vieques en de wateren eromheen zijn het 'toneel' van grootscheepse marineoefeningen. Niet alleen bommen en granaten verzieken het leven van de bijna tienduizend bewoners. Zware aantasting van het milieu, ernstige verstoring van de economie en zeldzame ziekten teisteren Vieques. Ook de Nederlandse marine draagt haar steentje bij…

In deze regio is het vaak goed raak. Nadat rebellen de macht hebben gegrepen op Springer Island (Vieques), vallen ze Gordon Island (Puerto Rico) aan, waar paniek en chaos uitbreken. (…) Binnen dit scenario speelt de Joint Task Force Exercise/Theater Missile Defense Initiative 1999 (JTFEX/TMDI99) zich af van 1 februari tot 4 maart. Een oefening met ruim 27.000 deelnemers, van wie 15.000 op het water. (…) 'Je kan de inslagen zien!' roept wachtofficier LTZ2 Fleur Joanknecht aan boord van de Hr.Ms. De Ruyter opgetogen, na een goedgericht salvo op de kust. Tegen zoveel geweld blijken de opstandelingen niet bestand. Na een succesvolle landing en bezetting van belangrijke objecten wordt het wettig gezag op Springer Island hersteld.

Tot zover een reportage over een grootscheepse militaire oefening in het Caribisch gebied in marinepersoneelsblad 'Alle Hens' van 1 april 1999. Trots maakt de marineverslaggever melding van Nederlandse deelname aan JFTEX/TMDI99 als zijnde 'de grootste machtsconcentratie sinds de Golfoorlog'. Vieques, een eilandje bij Puerto Rico met zo'n 9500 inwoners, diende hierbij als landingsgebied voor amfibische voertuigen, doelwit van F-14 en F-18 jachtbommenwerpers (in marinetermen: live ammo-luchtsteun) en tenslotte als schietschijf voor de kanonnen van de escorterende oorlogsschepen. De Nederlandse marine leverde naast een aantal oppervlakteschepen ook nog twee Orion-patrouillevliegtugen en een onderzeeboot. 'Als het schieten begon hield je je hart vast,' vertelt Fons Damman, die zo'n veertig jaar geleden als katholiek priester naar Vieques vertrok en er vervolgens dertig jaar woonde. 'Je hoorde de bommen fluiten en je dacht: Waar komt dat ding neer? Nou, ik heb de Tweede Wereldoorlog meegemaakt en ik weet hoe verschrikkelijk dat is. Zou het deze keer fout gaan? vraag je je voortdurend af. De mensen op Vieques hebben altijd in angst gezeten dat het eens mis zou gaan. Die angst is dus inmiddels gegrond gebleken.' Damman doelt hiermee op een ongeluk op 19 april 1999, toen twee Amerikaanse F-18's tijdens een 'routinebombardement' per ongeluk hun bommen op een observatietoren gooiden. David Sanes Rodriguez, een civiele bewaker uit Vieques, werd daarbij gedood en vier collega's raakten zwaar gewond.

Onderzoekers ontdekten zelfs ontelbare op scherp staande bommen in de wateren rondom het eiland

Maar niet alleen het gevaar van bominslagen en -explosies bedreigt de Viequenzers. Afgezien van de directe schade die de bommen aanrichten aan flora en fauna, gaat het eiland gebukt onder zware milieuvervuiling, veroorzaakt door vaak giftige chemicaliën en metalen afkomstig van geëxplodeerde bommen en raketten. In de jaren zeventig concludeerde de Amerikaanse milieudienst EPA uit onderzoek, dat lucht en bodem op het eiland ernstig vervuild zijn. Eind vorig jaar nog ontdekte maritiem wetenschapper James Porter van de universiteit van Georgia twee gezonken schepen met lekkende vaten, enorme met metaal gevulde kraters in de zeebodem en zelfs ontelbare op scherp staande bommen in de wateren rondom het eiland. Het aantal gevallen van kanker op Vieques is hoog. Volgens een studie van het Puertoricaanse gezondheidsdepartement was in 1989 het kankercijfer ruim een kwart hoger dan in de rest van de eilandengroep. Kinderen lijden er opvallend vaak aan astma en daarnaast komen op het eiland de meest zeldzame ziekten voor, zoals scleroderma en lupus, twee afschuwelijke huidziekten. Dan is er de economische schade die de visserij, de belangrijkste sector op Vieques, ondervindt. De oorlogsschepen varen om de haverklap met hun schroeven de netten en boeien van de vissers kapot. Rest nog de overlast van het militaire vervoer dat op het eilandje van amper 140 vierkante kilometer rondjakkert. 'Marinetrucks hebben sinds mei vorig jaar minstens een dozijn ongelukken veroorzaakt,' zegt Nilda Medina, lid van het Comité voor Hulp en Ontwikkeling van Vieques (CRDV). 'Het militaire verkeer dendert onder meer langs scholen, kerken en zelfs langs het ziekenhuis. Het is een gevaar en een provocatie voor onze gemeenschap,' aldus Medina.

'Het is een gevecht van David tegen Goliath. Ze vallen rustig met hun vissersbootjes van een paar meter vliegdekschepen aan'

De Viequenzer bevolking voert al tientallen jaren verbeten actie tegen de misstanden op hun eiland. Demonstranten dringen bijvoorbeeld regelmatig de marinebasis binnen, of slaan een actiekamp op middenin het oefenterrein. Soms riskeren ze hun leven door te demonstreren in verboden gebieden, waar de kans op rondslingerende scherpe munitie groot is. Vissers deinzen er niet voor terug om met hun bootjes de manoeuvres van de oorlogsschepen te verstoren. Het genoemde dodelijke ongeval met Sanes Rodriguez had een golf van demonstraties tot gevolg waarbij vele honderden activisten werden gearresteerd. Maar ook op hoofdeiland Puerto Rico en zelfs bij het Witte Huis in Washington wordt geprotesteerd. 'De Viequenzers hebben zich altijd enorm opgeofferd in hun strijd,' vertelt Fons Damman. 'Het is echt een gevecht van David tegen Goliath. Ze vallen rustig met hun vissersbootjes van een paar meter vliegdekschepen aan. Met kwasten schilderen ze er dan leuzen op. Bovendien kunnen de militairen niet gaan schieten als die visserbootjes er liggen. Het enige wat ze dan nog kunnen doen is: de brandslang erop. Ik heb zelf vaak meegedaan aan zulke protesten en we hadden een eigen atelier om posters en folders te maken. Ik herinner me, dat we ooit eens een heuse invasie hebben uitgevoerd op Amerikaanse mariniers. Die voerden namelijk landingen uit, waarbij ze alles kapot voeren. Met honderden mensen zijn we toen 's nachts naar het kamp gegaan, waar de mariniers op het strand lagen te slapen. Dat hebben we twee dagen volgehouden. We werden bevoorraad door de vissers vanuit zee.' 'Wat ook meetelt,' vervolgt Damman, 'is dat de Puertoricanen tweedehands burgers voor de Amerikanen zijn. Het is echt een eigen, Spaanstalig volk. Eind vorige eeuw werd Puerto Rico als oorlogsbuit overgedaan aan de VS en sindsdien voelen de mensen zich een klein volk dat niet meetelt. En de afgelopen vijftig jaar liggen ze ook nog eens onder vuur, dus denken ze: Zijn wij soms geen mensen? Wat hier gebeurt is echt een enorm sociaal onrecht. Koloniaal bewind… imperialisme is het!'

'Nederlandse mariniers wisten helemaal niet dat er mensen woonden. Ze dachten dat ze enkel op kale rotsen schoten'

Regelmatig gaat het mis tussen de eilandbewoners en de militairen (zie kader). Ook met Nederlanders hebben de Viequenzers al kennisgemaakt. Zo legde in mei 1997 een Nederlands eskader aan op het (publieke) strand van Vieques, waarna een handvol vissers de schepen aanviel en met verf bekogelde. Het liep uit de hand toen de Koninklijke Marine de demonstranten er met de hogedrukspuit van langs gaf. Er ontstond een soort mini-zeeslag, waarbij van alles naar elkaar werd toegesmeten en na twee uur droop de marine af. Eén Nederlander verloor een oog tijdens het incident. Kamerlid Harrewijn van GroenLinks vroeg op 25 juni 1999 minister De Grave van Defensie om opheldering over dat incident. De minister bevestigde het voorval, maar stelde vervolgens: 'De Koninklijke Marine heeft geen directe contacten met de plaatselijke bevolking, omdat het gebruik van de oefenfaciliteiten nabij Puerto Rico deel uitmaakt van host nation support geleverd door de Verenigde Staten.' Fons Damman maakt in die context echter melding van een opmerkelijke gebeurtenis. 'We hebben ooit eens een foldertje uitgedeeld aan Nederlandse marinemensen met de tekst Schiet niet op Vieques! Wat bleek? Die jongens wisten helemaal niet dat er mensen woonden. Ze dachten dat ze enkel op kale rotsen schoten! Ze hebben toen ons foldertje op het bulletinboard van het schip opgehangen en aan hun officieren gevraagd of het waar was. Het gevolg was, dat passagieren op Puerto Rico jarenlang verboden was.'

De Amerikanen willen Vieques niet zomaar opgeven. Want wat is er nou idealer dan een schietterrein om de hoek?

Het ziet er niet naar uit dat de Verenigde Staten gaan stoppen met de schietoefeningen. Weliswaar beloofde president Clinton vlak na het genoemde dodelijke ongeluk in 1999 dat de marine 'op den duur' geen oefeningen meer op Vieques zal houden, maar nog geen jaar later kondigde Puerto Rico's Planning Board (dat de bevolking informeert over de te verwachten oefeningen) alweer 600 salvo's met scheepsgeschut en bijna 1400 vliegtuigbommen aan. De Amerikanen willen Vieques niet zomaar opgeven. Immers, op Vieques ligt tevens Roosevelt Roads, een van de grootste marinebases van de VS, en wat is er nou idealer dan een schietterrein om de hoek? De US Navy opende zelfs een speciale internetsite (http://www.navyvieques.navy.mil/) om het belang van Roosevelt Roads voor de wereldvrede te onderstrepen. In de woorden van schout-bij-nacht Kevin Green, commandant van de Zuid-Atlantische vloot: 'Door de vaardigheden van mensen die op Vieques getraind waren wisten we de etnische slachting van Albanezen door Servische strijdkrachten te stoppen. Bij de marine zeggen we: Niemand wil vechten, maar iemand moet weten hoe het moet. Om dat te weten te komen, hebben we een plaats nodig voor realistische gevechtstraining. De ideale plaats is Vieques.' De Nederlandse marine ontdekte inmiddels zelf ook hoe 'ideaal' het eilandje is. De Tribune wist beslag te leggen op een brief, gedateerd 27 mei 1999, van vice-admiraal Van Duyvendijk aan zijn Amerikaanse collega W.J. Fallon. Hierin bedankt Van Duyvendijk de Amerikanen (nota bene een maand na de dood van Rodriguez!) 'voor de uitstekende training'. Want: 'Nergens vind je zulk een uitgebalanceerde variëteit van essentiële faciliteiten als in de PROAS (Puerto Rican Operating Areas, de gebieden rondom Puerto Rico waar geoefend wordt - red.) Vooral de combinaties van verschillende schietterreinen is uniek en hoogst efficiënt. (…)

Ik ben van plan om zelfs nog intensiever gebruik te maken van de PROAS in direct verband met intensivering van onze operationele samenwerking in de komende jaren. Groeten, Cees.'

Luitenant ter zee Lokman, plaatsvervangend hoofd van marinevoorlichting, beweert echter dat de Koninklijke Marine anno 2001 geen 'walbombardementen' meer op Vieques uitvoert. 'We schieten nu niet meer op het eiland zelf,' verzekert hij. 'Ook in marinekringen is het een veel voorkomend misverstand dat dit nog wel zou gebeuren. Dat komt door verkeerde interpretatie van afkortingen.' Maar wat voeren 'onze jongens' dan uit in de 'PROAS'? Lokman: 'Er wordt in de wateren rondom Puerto Rico onder meer geoefend met Sea-Sparrow-raketten. Dan sleept een vliegtuig aan een kabel een doel achter zich aan en daar wordt dan op geschoten. Dat gebeurt op open zee, dus op het eiland zie je er niks van. Die raketten komen in zee terecht, ja. Maar ik wil erop wijzen dat het om Amerikaanse oefengebieden gaat. Kijk, ik weet dat de bevolking protesteert en ik heb daar begrip voor. Die mensen wonen daar nu eenmaal en vinden die militaire aanwezigheid niet leuk. Want ook de Amerikaanse luchtmacht oefent er, niet alleen de marine. Maar het protest van de bevolking is niet tegen ons, maar tegen de Amerikanen gericht. Wij maken slechts gebruik van VS-faciliteiten. Met de eilandbewoners doen we geen zaken.'

De minister van Defensie huldigt, getuige zijn antwoorden op de eerder aangehaalde Kamervragen, een gelijkluidend standpunt: 'De Koninklijke marine betrekt het gebruik van de oefenfaciliteiten als dienst van de Amerikaanse marine, die op haar beurt verantwoordelijk is voor de organisatie. Defensie ziet (…) geen aanleiding om de oefeningen te stoppen. Met vragen over schade aan gezondheid en milieu van de Viequenzers moet je ook al niet bij De Grave zijn: 'Uit contacten met de Amerikaanse autoriteiten is mij niets bekend van aan de oefeningen gerelateerde gezondheidsklachten.' En: 'Uit contacten met de Amerikaanse autoriteiten is niets gebleken van milieuschade door Nederlandse oefeningen.' (Antwoord ministerie op vragen bij de Defensiebegroting 2000). Fons Damman ergert zich aan die opstelling. 'In feite zegt Nederland: We blijven doorgaan en voor klachten moet je bij de Amerikanen zijn en niet bij ons. Dat is een houding van niks. De Nederlandse regering moet gewoon meewerken aan een oplossing in plaats van te helpen dit onrecht in stand te houden. Ze moet zeggen: we willen wel aan oefeningen meedoen, maar jullie moeten een andere plek zoeken; hier doen we niet meer aan mee. Of: We hebben wel die afspraak, maar die willen we niet meer verlengen. Er moét een alternatief komen, want het wordt echt te gek. Kijk, de Amerikanen doen alsof ze geen andere plek hebben om te oefenen. Dat is grote onzin, want ze hebben wel duizend andere eilanden. Maar ze hebben daar die marinebasis liggen en ze zijn gewoon te lullig om iets anders te zoeken. Het is hetzelfde als Nederland op Curaçao of Marken zou gaan schieten.'