Tribune 6/99: Het is meer overleven dan leven in de Bijlmer

Het is meer overleven dan leven in de Bijlmer

"God houdt niet van de Bijlmer" meldde een krantenkop daags na de Bijlmerramp in 1992. De Boeing 747 was een tragedie die boven op een tragedie viel. De Bijlmer, oorspronkelijk bedoeld als modern en aantrekkelijk woongebied voor de Amsterdamse middenklasse, heeft zich ontwikkeld tot een kruitvat van maatschappelijke misstanden, sociale problemen en verloedering. Talloze initiatieven om het "zwarte getto" uit het slop te halen, leverden evenzoveel teleurstellingen voor de bewoners op. Heeft de Bijlmermeer nog wel een toekomst?

"Het is hier meer overleven dan leven," antwoordt een bewoonster op de vraag hoe het bestaan in de Bijlmer haar bevalt. Wie de statistieken van het ruim vijftigduizend inwoners tellende woongebied er op naslaat, zal niet vreemd opkijken van die uitspraak. Zo is de kans om er beroofd te worden vijftien maal groter dan in de rest van Amsterdam. Bij metrostations en winkelcentra krioelt het van de junks en dealers. Driekwart van de hoogbouwbewoners leeft op of onder het bestaansminimum en alleen al in 1998 werden er 360 gezinnen uit hun huis gezet. Het werkloosheidscijfer in het stadsdeel schommelt tussen vijfendertig en veertig procent(!)

Om iets aan die droevige cijfers te doen, lanceert de gemeente Amsterdam binnenkort een project, dat 700 banen in de Bijlmermeer moet scheppen. Melkertbanen wel te verstaan. Met het plan is ruim zes miljoen gulden gemoeid. Het is de bedoeling dat er een bijdrage mee wordt geleverd aan de sociale opwaardering van de Bijlmer en dat de bewoners er weer vertrouwen in de toekomst door krijgen. Maar de mensen zijn moe en zelfs wantrouwend geworden van al die gemeentelijke projecten vol goede bedoelingen en mooie woorden.

De "paradijselijke woonsituatie" is veranderd in een verloederd eindstation voor zwart en arm

De hele geschiedenis van de Bijlmermeer is er een van teleurstellingen en frustraties. Begin jaren zestig gingen de eerste palen de grond in voor wat, volgens de folders, een "paradijselijke woonsituatie" voor meer dan honderdduizend mensen zou worden. Licht, lucht, groen en ruimte waren troef in het planologische concept en er werden imposante parken met vijvers aangelegd. De ruime en moderne flats zouden ideale huizen zijn voor hordes Amsterdamse gezinnen die op zoek waren naar een woonomgeving "op stand".

Maar de traditionele gezinnen waarop de tekenaars en planologen gehoopt hadden, lieten het afweten. Zij kwamen veel minder massaal dan verwacht en degenen die het konden betalen, verruilden de Bijlmer al snel voor meer landelijke oorden als Lelystad en Almere. Toen halverwege de jaren zeventig de onafhankelijkheid van Suriname werd uitgeroepen en grote groepen "rijksgenoten" naar Nederland kwamen, werden zij door de overheid maar wat graag in de met langdurige leegstand bedreigde Bijlmer geplaatst. Momenteel wonen er zo'n 18.000 Surinamers, bijna éénderde van de totale wijkbevolking. In de jaren tachtig kwam daar nog een groep van 3000 Antillianen bij en inmiddels is er nauwelijks nog een land op de wereldkaart te vinden dat er niet vertegenwoordigd is. Concreet: zeventig nationaliteiten op zes vierkante kilometer.

Te laat beseften de beleidsmakers waartoe een dergelijke concentratie van uiteenlopende culturen, religies en levensopvattingen kan leiden, wanneer je de mensen alleen maar huisvest en verder aan hun lot overlaat. Want toen een aantal jaren geleden – met de omstreden sloop van een hoeveelheid flats – de eerste serieuze pogingen werden ondernomen om leefbaarheid en imago op te krikken, stond de Bijlmer allang bekend als een verloederd eindstation voor zwart en arm. De combinatie van onder meer het lage opleidingsniveau van de bewoners (70 procent is niet of nauwelijks geschoold), de hoge huren (bijvoorbeeld 919 gulden voor een flat), de problemen op de scholen (kinderen spreken soms geen Nederlands) zorgde al jaren voor criminaliteit, armoede en een buitengewoon hoge werkloosheid.

"Het ergste is, dat ons helemaal niks gevraagd werd. We worden nergens bij betrokken"

Volgens Willem van Driel, SP-fractievoorzitter van de Amsterdamse deelraad Zuidoost, hebben de problemen in de Bijlmer echter geen zuiver etnische oorzaak. "Een multiculturele bevolking kan juist een meerwaarde en een verrijking voor de samenleving betekenen," zegt hij. "Maar dan moet er wel een passend beleid voor de mensen komen. Een beleid dat je samen met hen ontwikkelt. En dat is er niet. Kijk maar naar de 16.000 werklozen die uitzichtloos in een flatje zitten. Als je iets voor hen wilt verbeteren, moet je ze bij de maatschappij zien te betrekken. Anders lukt het niet."

En het lukt inderdaad niet. Het in 1992 gestarte vernieuwingsproject, dat de Bijlmermeer op sociaal-economisch en ruimtelijk gebied nieuw leven moet inblazen, gaat op alle fronten letterlijk en figuurlijk aan de bewoners voorbij. Onderdeel van de ruimtelijke vernieuwing is bijvoorbeeld de sloop van een aanzienlijk aantal flats, die plaats dienen te maken voor laagbouw. Woondifferentiatie heet dat in planologische termen. "De mensen gaan er op echt vooruit," jubelt een medewerkster van het voorlichtingsbureau dat het project begeleidt. "De flatbewoners kunnen in de Bijlmer blijven en tegelijkertijd stijgen ze op de maatschappelijke ladder."

Bijlmerbewoner Albert Bendanon moet daar hartelijk om lachen. "Wat nou vooruitgang?" schampert hij. "De nieuwbouw is veel te duur voor de meesten van ons. Bovendien gaat het veelal om koopwoningen. Wie kan die hier betalen? Het ergste is, dat ons helemaal niks gevraagd werd. We worden nergens bij betrokken. Dat voorlichtingsbureau "informeert" ons door in een kraampje op de markt dikke pakken papier uit te delen waar geen mens wat van snapt. Maar naar ons toe komen doen ze niet. Gedumpt worden we gewoon en gedwongen om te verhuizen. We staan buitenspel, niemand luistert naar onze protesten."

Terwijl die er toch genoeg waren. Bewoners trokken fel van leer tegen de lokale autoriteiten. Verbeten vochten zij om het behoud van hun woningen en pleitten voor algehele upgrading op maaiveldniveau. Maar tijdens de juridische procedures stelde de rechter de gemeente keer op keer in het gelijk. En dus ging de sloop gewoon door.

Zelfs het monument van de Bijlmerramp is door een aannemer van buitenaf gebouwd

Het twee miljard gulden kostende ruimtelijke vernieuwingsproject in de Bijlmer staat in schril contrast met de twintig miljoen die voor sociaal-maatschappelijke vernieuwing is uitgetrokken. Ten behoeve van onder andere scholing, werk en cultuur stelt de Europese Commissie zelfs gelden beschikbaar uit het zogenaamde URBAN-programma voor achterstandsgebieden. Toch wil het maar niet vlotten. Zo lopen de bewoners bijvoorbeeld allesbehalve warm voor diverse projecten om werklozen aan een baan te helpen. SP'er Willem van Driel vindt dat niet vreemd: "Het zijn allemaal Melkertbaantjes. Die worden zo slecht betaald, dat je onderhand met een uitkering nog meer overhoudt. Wil je de mensen motiveren om te gaan werken, dan moet je ze een volwaardige baan met fatsoenlijk loon aanbieden." Albert Bendanon voegt daaraan toe: "Er is ook een project in de bouw. Maar daar werkt slechts een handvol mensen uit de Bijlmer zelf. Wat kan je anders verwachten; de aannemer komt uit Brabant. Waarom hebben ze er niet een van hier aangesteld? Bij de bouw van de ArenA, vlak om de hoek, was ook al niemand van ons betrokken. En dat terwijl de werkloosheid zo hoog is." En zo gaat het maar door. De kinderopvang wordt sinds kort geregeld door een bureau uit de kop van Noord-Holland, de buurt-werker komt uit Amersfoort en ook voor de verdeling van de URBAN-subsidies zijn krachten van ver buiten Amsterdam gehaald. Dat mensen uit "eigen" gelederen wel eens veel beter inzicht in en binding met de specifieke situatie zouden kunnen hebben; daar staat kennelijk niemand bij stil. Zelfs het monument van de Bijlmerramp is door een aannemer van buitenaf gebouwd, terwijl de direct betrokkenen er zelf zo graag aan mee hadden willen werken.

Speciale initiatieven vechten tegen de financiële bierkaai of sterven een vroege dood

Eigen sociale initiatieven van de bewoners, zoals een oppasproject voor tiener-moeders en een speciale stichting voor migranten uit de Dominicaanse Republiek, vechten voortdurend tegen de (financiële) bierkaai, of sterven een vroegtijdige dood. Aansluiting bij instellingen (de "welzijnsmaffia") zou betekenen dat de leiding uit handen gegeven moet worden en juist dat willen met name de zwarte initiatiefnemers niet.

Ook "gekleurde" plannen voor werk en bedrijvigheid stranden bij bosjes. Het nota bene door de gemeente gepropageerde "etnische ondernemingsschap" loopt in de praktijk spaak op eindeloos juridisch en bureaucratisch geharrewar en omdat er geschikte ruimtes (garages onder de woonflats) ontbreken. Dat is extra treurig, want heel wat werkloze Bijlmerbewoners hadden hun hoop juist gevestigd op deze "garage-economie". Ook ontstonden er talloze onderneminkjes in de informele sector, die werden gestald onder de welzijnsparaplu. Maar ook hier weer: Melkertbaantjes.

"Er heeft zich hier een dubbele tweedeling voltrokken. Dat maakt de mensen extra moedeloos"

Vooral tegen die achtergrond ergert en frustreert het de zwarte bewoners mateloos, dat vrijwel alle bestuurlijke en bemiddelende functies, geheel tegen de verhoudingen in, nog steeds bekleed worden door blanke "Hollanders". De weinige gekleurde ambtenaren voelen zich nauwelijks serieus genomen. Tekenend daarvoor is het verhaal van een Surinaamse ambtenaar, die tijdens zijn inwerkperiode door zijn blanke begeleider gevraagd werd, of hij ook wist wat een "kopie" was. Willem van Driel: "Er heeft zich hier in feite een dubbele tweedeling voltrokken; namelijk die van arm en rijk en tegelijkertijd die van zwart en wit. Een tweedeling dus langs etnische lijnen. Dat maakt de mensen extra moedeloos."

"Vind je het gek?" vraagt wijkbewoner Ben Toppin. "Wat hier gebeurt eeft niks meer met democratie te maken. Als wij met onze klachten en protesten telkens onze neus stoten, dan denken we op een gegeven moment gewoon: Ach, laat ook maar zitten."

Om de betrokkenheid van met name de zwarte bewoners een impuls te geven, schoof de PvdA van de deelraad in Amsterdam Zuidoost de Surinaamse Hannah Belliot naar voren voor de gemeenteraadsverkiezingen van 1998. Maar afgezien van een hoge opkomst en een eclatante verkiezingsoverwinning voor de Partij van de Arbeid bekleedt deze eerste zwarte "burgemeester" in Nederland voor de Bijlmerbewoners tot nu toe niet meer dan een symboolfunctie. Belliot vindt het "jammer" dat veel mensen zo ontevreden zijn, maar weet te melden dat het maar om "een bepaalde groep" klagers gaat. "De vernieuwingsoperatie begint zijn vruchten af te werpen," vertelt ze. "De criminaliteit is het afgelopen jaar sterk verminderd en voor de werkgelegenheid staat een aantal veelbelovende projecten met het bedrijfsleven op stapel. Alles heeft zijn tijd nodig; je moet geduld hebben."

"Onze mening interesseert de gemeente niets. Ze willen de arme zwarte bevolking hier gewoon wegjagen"

Het geduld van de Bijlmerbewoners raakt langzamerhand echter op. Sommigen beginnen het idee te krijgen, dat de hele sociale en ruimtelijke vernieuwingsoperatie in de wijk om iets heel anders draait dan om henzelf. Met argusogen slaan zij de nieuwste bouwactiviteiten "aan de overkant van het spoor" gade. Daar werd onlangs, op een steenworp afstand van de woonflats, gestart met de bouw van de Arena Arcade en de Villa Arena, hypermoderne gebouwencomplexen voor gespecialiseerde winkels en kantoren. De opzet is, dat het hele Arena-gebied het tweede bruisende centrum van Amsterdam wordt. Met de Bijlmer – vanwege de ideale ligging en de prima verbindingen met Schiphol – als toplocatie. "Nu is het bijna een eer om in Zuidoost te wonen, straks zal het een eer zijn," zei Hannah Belliot trots tijdens het officiële begin van de bouw. Op de vraag wat een woning op de "toplocatie" Bijlmer gaat kosten, antwoordt ze: "Daar heb ik als deelraadsvoorzitter geen invloed op. Dat is zaak van de woningcorporaties en de gemeente."

Een paar honderd meter verderop ziet Albert Bendanon met een paar wijkgenoten de sloop van een van de Bijlmerflats met lede ogen aan. "Ach, het zal best mooi worden, die laagbouwwoningen," verzucht hij. "Ik vraag me alleen af wie het kan betalen."

"Onze mening interesseert de gemeente niets. Laat staan onze problemen," roept een andere Bijlmerbewoner. "Ze willen de arme zwarte bevolking hier gewoon wegjagen. Kunnen d'r rijken komen wonen. Zó zit dat hier." Machteloos schopt hij een steentje voor zich uit.