Emile Roemer in Brazilië: Ontmoeting met oud-president Lula

Emile Roemer, partijsecretaris Hans van Heijningen en Brazilië-deskundige Peter Runhaar zijn in Brazilië op werkbezoek. Voor sp.nl houden ze een dagboek bij. Dag 2.

Meire Regiane Goncalves werkt als onderwijzeres op de openbare lagere school, die vernoemd is naar de arts Maria Augusta Saraiva. Die vrouw zorgde er eind 19de eeuw voor dat het statige pand voor onderwijsdoelen in gebruik genomen werd.

De basisschool telt 800 leerlingen, waarvan de helft 's ochtends en de andere helft 's middags onderwijs krijgt. De klassen tellen maximaal 30 leerlingen en de onderwijskrachten maken lange dagen. 'Leerkracht zijn in dit land is een roeping. Om het geld hoef je het niet te doen en het aanzien van onderwijzers is laag', aldus Meire, die op een liefdevolle manier met haar kinderen omgaat.

Onderwijzeres Meire Regiane Goncalves

De school ligt in een oude buurt van São Paulo, waar vroeger Italiaanse immigranten en voormalige slaven de meerderheid vormden. Niet zonder zelfspot noemden de bewoners hun buurt de 'huismijt' omdat huiduitslag er veelvuldig voorkwam. De oorspronkelijke bewoners maakten in de loop van de tijd plaats voor migranten uit het noordoosten van Brazilië die nu de overgrote meerderheid vormen. Veel van de nieuwe bewoners hebben los-vast werk, halen vuilnis op, werken als kruier of repareren schoenen. Ook zijn er wat kunstenaars en andere minvermogenden in de wijk komen wonen. Relatief veel mensen werken er 's avonds en 's nachts en het alcohol- en drugsgebruik ligt ruim boven het stedelijk gemiddelde.

De zorg en de opvoeding van de kinderen schiet er wel een bij in, wat maakt dat die soms tot laat op de avond op straat rondhangen en al op jonge leeftijd met de donkere kant van het leven in aanraking komen. 'Soms zijn kinderen van de ene op de andere dag verdwenen omdat hun ouders de stad uitgaan of ergens anders gaan wonen, zonder dat aan ons door te geven. Ook komen er relatief veel tienerzwagerschappen voor', geeft de juf aan. 'Dat maakt dat we op school al op jonge leeftijd aandacht besteden aan seksuele voorlichting en het belang van veilig vrijen. Veel kinderen, die recent van het platteland naar de stad verhuisd zijn, kennen het verschijnsel stadsbus niet. Het komt ook vaak voor dat kinderen het gebruik van wc-papier niet kennen. Dat is de reden dat we als school kort geleden een medewerkster hygiëne in dienst hebben genomen, die kinderen leert om hun bips af te vegen, handen te wassen, basisdingen te leren die kinderen uit de middenklasse van jongs af aan van huis uit meekrijgen.'

'Op het vlak van onderwijs is er de afgelopen tientallen jaren wel een slag gemaakt', aldus Meire. Vrijwel alle ouders van de kinderen die nu op school zitten kunnen lezen en schrijven. De 40 miljoen analfabeten in Brazilië behoren bijna allemaal tot de generatie van opa's en oma's, mensen die qua leeftijd 40, 45 jaar en ouder zijn. Ook positief is dat het systeem van zitten blijven is afgeschaft en er pas aan het eind van de lagere school een toets plaatsvindt, waarvan de uitslag bepalend is voor de vervolgmogelijkheden van kinderen. Vroeger hielden veel kinderen het op school voor gezien wanneer ze een of meerdere keren bleven zitten. Inmiddels is het percentage onwettig afwezige kinderen nog maar een paar procent.

Qua verhouding buurt-school kan er nog een hoop verbeteren, volgens de juf. Het voorzieningenniveau in de wijk houdt niet over, wat een extra druk op de school legt. Binnen de school heeft zich de afgelopen paar jaar een cultuuromslag voorgedaan. 'In het verleden spraken zowel de school als het buurtziekenhuis de ouders aan op hun falen en tekortkomingen, terwijl we nu veel meer ons best doen om ouders op een positieve manier bij hun kinderen te betrekken. Dat betekent dat je ouders ook uitnodigt om naar school te komen als hun kind het goed doet. Dat geeft een heel nieuwe dynamiek tussen ons en de ouders en dat is goed voor de kinderen en voor de buurt in het algemeen.' Als oud-onderwijzer voelt Emile zich als een vis in het water, aait kinderen over hun bol, kijkt schoolboekjes in en stelt duizend-en-een vragen.

Over de rol van de gemeente en de deelstaatautoriteiten is Meire buitengewoon kritisch. 'Politieke bevoordeling, corruptie en willekeur zijn reële problemen binnen het Braziliaanse onderwijs. Ik zie het als onze plicht om kinderen en jongeren op te voeden op een kritische manier. Het pikken van een balpen, je mond houden bij misstanden, je moet kinderen van jongs af aan duidelijk maken dat er geen plaats is voor antisociaal gedrag.'

Henrique, een universitair student die stage bij haar loopt, mengt zich in het gesprek: 'Mensen hebben hier tientallen jaren onder een dictatuur geleefd. Pas sinds vijfentwintig jaar durven mensen vrijuit te spreken. Dat kun jij je misschien als Nederlander niet voorstellen, maar het duurt heel lang voordat de dictatuur uit de hoofden en de harten van mensen verdwenen is. Het ontwikkelen van een democratische gezindheid gaat langzamer dan we zouden willen.'

Ondanks alle problemen is de sfeer in de klassen heel plezierig. Kinderen zijn bezig surprises te maken voor vaderdag komende zondag, er wordt veel gelachen, er wordt enthousiast gezwaaid en de onvermijdelijke vraag wordt vaak gesteld: 'What is your name?'. In de gymzaal gaan kinderen helemaal los. Voor spelen op straat is weinig ruimte en in die zin is de betonnen, enigszins verveloze bunker naast de school een paradijs. De gymleraar en een van de oudere leerlingen houden een touw vast waar kinderen overheen en onderdoor moeten, dus lachen, gieren, brullen. Qua materiële middelen is de situatie in vergelijking met Nederland verre van optimaal – een beetje als een nonnenschool uit de jaren vijftig – maar meesters en juffen die voor hun kinderen gaan, daar gaat het uiteindelijk om.

Op naar de volgende afspraak, met Ciro Biderman die op het vlak van stadsplanning en infrastructuur werkzaam is voor de gemeente São Paulo. Om onze tijd zo nuttig mogelijk te besteden, spreken we met hem af in een lunchgelegenheid in het centrum van de stad. We komen uit bij een Libanees-Arabische eetgelegenheid, wat geen bijzonderheid is omdat São Paulo omvangrijke migrantengemeenschappen kent uit Europa, het Midden-Oosten en Japan. Afkomst en religie, het doet er niet zoveel toe zolang je maar Portugees spreekt. 'Engels, hoezo Engels, als ik acht uur moet reizen voordat ik Brazilië uit ben en dan nog duizenden kilometers door Spaans sprekende landen moet afleggen voordat ik ooit bij de VS uitkom', is het commentaar van onze taxichauffeur. En met het oog op de wereldkampioenschappen voetbal die in juni volgend jaar beginnen, heeft hij een kleine zakcomputer aangeschaft waar eenvoudige Portugese zinnetjes simpelweg in het Engels om worden gezet.

Ciro Biderman, het zal je maar gebeuren dat je op de gemeentelijke afdeling voor infrastructuur komt te werken waar je je beroepshalve bezig hoort te houden met stedelijk vervoer, drinkwater voor meer dan tien miljoen mensen of met het saneren van sloppenwijken die de afgelopen tientallen jaren als paddestoelen uit de grond geschoten zijn. Beginnen we met het eerste probleem; de werkgelegenheid concentreert zich voor een groot deel in het centrum van de stad waar je als bewoner van een buitenwijk makkelijk twee uur reistijd kwijt bent voor je daar bent. Volgens Ciro moeten de autoriteiten kiezen tussen openbaar vervoer en autovervoer. Dat kan niet anders als je bedenkt dat er op een gewone dag als vandaag zomaar 180 kilometer file staat.

Openbaar vervoer ligt voor de hand, maar de auto-industrie in Brazilië is een factor van belang. Ciro heeft al meerdere keren voorgesteld om het beperkte vrije busbanentraject uit te breiden tot 150 kilometer ten koste van de rijstroken die nu door auto's worden gebruikt. Een van zijn superieuren, die niet zo gediend is van Ciro's nieuwlichterij, doet al jaren naar tegen hem. 'O, wat leuk, onze nieuwe medewerker', zegt hij dan. Maar sinds de massale protesten van juli hangt er verandering in de lucht in São Paulo.

'Feitelijk gezien heb ik tal van praktische bezwaren tegen de eisen die de demonstranten inbrengen, maar toch beschouw ik hen als mijn vrienden. Misschien zijn zij niet altijd even intelligent als het om hun concrete eisen gaat, maar hun protesten hebben er wel toe geleid dat de autoriteiten wakker zijn geschud en nadenken over zaken die zij een paar maanden geleden als flauwekul van tafel veegden', aldus Ciro. Wat betreft de watervoorziening is het probleem niet zozeer de kwantiteit alswel de kwaliteit. 'Overal waar je een gat in de grond maakt, spuit het water eruit. Maar de kwaliteit daarvan is een andere zaak. De rivier die door de stad loopt is decennia lang als open riool gebruikt waardoor de watervervuiling aanzienlijk is. Dat is geen onoverkomelijk probleem, maar het vergt wel schaarse investeringen om het probleem op te lossen', aldus Ciro.

Als derde probleem noemt onze medewerker stedelijk beheer de krottenwijken. Die zijn vooral ontstaan op plekken waar de autoriteiten in het verleden een bouwverbod uitgevaardigd hebben. 'Mensen eraf knuppelen doen we niet in São Paulo, maar het reguleren en normaliseren van de situatie van de landkrakers is lang niet eenvoudig. Ons gemeentebestuur wil de sociale structuur die in de zelfbouw-krottenwijken ontstaan is, namelijk niet vernietigen. De afgelopen tijd hebben we 50 duizend mensen in deze wijken een nieuw perspectief weten te bieden. Tegen de achtergrond van twee miljoen illegale bewoners, is dat een druppel op de gloeiende plaat. Maar liever lange termijnoplossingen dan geweld gebruiken want dat leidt nergens toe. Positief is dat het aantal landkrakers stabiliseert, wat een voorwaarde is om de zaak onder controle te krijgen'.

Het is niet iedereen gegund om in gesprek te gaan met de voormalige Braziliaanse president – afkomstig uit een arm arbeidersgezin – die al meer dan tien jaar lang op het niveau van de wereldleiders opereert. Lula is ondanks het feit dat hij twee jaar geleden na het vervullen van twee termijnen zijn presidentschap neer heeft gelegd, tot op de dag van vandaag nog steeds de meest populaire politicus. Brazilianen dragen hun ex-president op handen omdat hij als socialist zijn land opgestuwd heeft in de vaart der volkeren, het lot van de gewone man enorm verbeterd heeft en zijn landgenoten gestimuleerd heeft trots op hun land en op de eenheid van Latijns-Amerika te zijn.

Emile Roemer in gesprek met de oud-president van Brazilië, Lula

Terwijl we op het Lula-instituut wachten op onze afspraak, komt er een man binnen die ons hartelijk begroet. Even zijn we in verwarring, maar de man blijkt de broer van Lula te zijn. Handen schudden, klopjes op de schouder, net als een kwartier later wanneer we bij Lula zelf binnen komen. Die is geïnteresseerd in het doel van ons bezoek en vraagt na een korte toelichting van Emile op ons programma de telefoon aan zijn assistente. Hij belt met de gouverneur van Salvador en Brasilia, waar we volgende week naartoe gaan, met het verzoek ons te ontvangen. Bovendien vraagt hij hen amicaal maar trefzeker of ze hem even kunnen bevestigen dat de ontvangst ook daadwerkelijk plaatsvindt. 'In Brasilia wordt de campagne rond het voorzitterschap van onze PT volgende week geopend en het lijkt me goed dat jullie daarbij aanwezig zijn.'

Lula's vraag naar de invloed van links binnen Europa, blijkt een retorische te zijn. 'Die invloed is helaas ver te zoeken, buiten Noorwegen en Denemarken maakt links nergens deel uit van het bestuur. Het is belangrijk dat daar verandering in komt, maar laten we nu over Brazilië en Latijns-Amerika praten.'

'In 1988', zo gaat hij verder, 'raakte ik ervan overtuigd dat links de verkiezingen kon winnen in Latijns-Amerika en in 1990 nodigde ik vertegenwoordigers van alle linkse partijen uit Latijns-Amerika uit om over dat nieuwe perspectief te praten. Dat heeft tot een echte omwenteling geleid. Met uitzondering van Colombia, waar een conservatief aan het bewind is, maar wel een die zo verstandig is om met de FARC te onderhandelen over de beëindiging van het gewapend conflict – is links overal in Latijns-Amerika aan de macht. En volgend jaar zijn er in meerdere landen, waaronder Brazilië, verkiezingen dus we staan aan de vooravond van een nieuwe spannende periode.

We mogen trots zijn op wat we als links in Latijns-Amerika hebben bereikt. We hebben samenwerkings- en handelsverbanden tussen Latijns-Amerikaanse landen en landen in de Cariben tot stand gebracht, we hebben samenwerkingsakkoorden afgesloten met Aziatische en Afrikaanse landen en we zijn er voor het eerst in de geschiedenis in geslaagd om belangrijke besprekingen te voeren zonder dat de VS daarbij aanwezig was.

Mede onder invloed van de crisis die in 2008 in de VS en in Europa uitbrak, bevinden we ons nu in een periode van wat minder economische groei, van naar verwachting 2,5 en maximaal 3 procent op jaarbasis. Dat heeft president Gilma ertoe gebracht om noodzakelijke economische aanpassingen door te voeren, maar mijn optimisme over de toekomst van ons land heeft daar niet onder geleden. De werkloosheid is met 5,5 procent historisch laag, we hebben onlangs grote olie- en gasvoorraden ontdekt, wat maakt dat de noodzakelijke investeringen voor de verbetering van name de stedelijke infrastructuur en voor de voorbereiding van het wereldkampioenschap voetbal, zonder veel problemen plaats kunnen vinden.

Laten we het even hebben over de protesten van de afgelopen maanden', gaat de ex-president verder. 'Mijn regering is erin geslaagd om het aantal extreem armen met 46 miljoen omlaag te brengen en de middenklasse met 40 miljoen mensen te laten groeien. De reële salarissen zijn significant gestegen en de extreem-armen en armen hebben relatief meer geprofiteerd van de gunstige economische ontwikkeling dan de middenklasse en de rijken.

Het aantal vliegbewegingen en het aantal auto's is de afgelopen tien jaar enorm gestegen. Internet is de tv aan het verdringen en jongeren lezen geen kranten meer. Dat leidt tot nieuwe paradigma's in politiek en samenleving. De man die de afgelopen jaar met steun van mijn regering een huis gekocht heeft, wil nu een huis met een garage. Jongeren die de afgelopen jaren aan de universiteit hebben gestudeerd eisen geen werk of loonsverhogingen, maar willen goed functionerende publieke voorzieningen, beter onderwijs, meer democratie.

Links in Europa moet zich naar mijn mening grondig hervormen. Sociaal-democraten verdedigen aarzelend de verworvenheden van de afgelopen vijftig jaar, terwijl rechts in de aanval gaat tegen buitenlanders, zich sterk zegt te maken voor een gezond milieu en andere thema's. Noch de Socialistische Internationale, noch de G-20 die ik van haver tot gort heb leren kennen, komen met nieuwe ideeën. Ze komen er totaal niet uit. De mensen zijn onzeker, wat maakt dat links voor de uitdaging staat om nieuwe paradigma's uit te werken.'

Emile vult aan: 'De banken zijn gered met enorme hoeveelheden belastinggeld, terwijl sociale programma's worden afgeknepen. Dat gaat ten koste van de democratie want de politiek houdt mensen op afstand in plaats van hen in te sluiten.' Lula: 'Je hebt gelijk, de democratie dreigt het kind van de rekening te worden.'

Lula: 'We moeten verder met elkaar in gesprek, maar eerst gaan jullie meer van Brazilië zien. Maar één ding moet je me beloven, want ik ken jullie politici die van het ene gesprek naar het andere gaan. Jullie gaan het strand van Bahia bezoeken, want je kunt niet naar Brazilië komen zonder daar geweest te zijn'.

Dat São Paulo een grote stad is wisten we al, maar dat het volgende project aan de buitenkant van de stad ligt wisten we niet. Na een uur in de taxi – waar je in São Paulo omgerekend 17 euro voor betaalt – komen we aan in Vila Albertina bij het project met de mysterieuze naam 'Letterdoelpunt'. Ook onze Brazilië-expert heeft geen idee waar die naam op slaat. We zouden namelijk op bezoek gaan bij een project dat jonge jongens via voetbal en sport binnen de lijnen zou houden. Een soort Cruijf Courts hadden wij voor ogen. Eenmaal binnen in een modern betonnen complex met aanpalend een dubbeldeks betonnen voetbalcomplex van twee verdiepingen, komt er een goed afgetrainde vent op ons afgelopen. Hij blijkt de bekende ex-international Rai te zijn die tot 2000 van zijn deed spreken in het Braziliaanse en Franse voetbal. Via Wikipedia komen we erachter dat hij als middenvelder in 63 internationale wedstrijden 30 doelpunten maakte en deel uitgemaakt heeft van het Braziliaanse team dat in 1994 wereldkampioen geworden is.

Rai geeft ons een rondleiding door het complex, dat over een bibliotheek, film- en theaterzaal, een doka, meerdere sportaccommodaties, computerzaaltjes, ruimtes om muziek te maken en sociaal werkfaciliteiten. Ondertussen komen we tientallen, misschien wel honderden kinderen tegen waarvan vooral de kleintjes zich aan Rai's benen vastklampen en hem toejuichen als hun held. De manier waarop Rai met de kleintjes omgaat, doet ons smelten. Zo'n grote gespierde vent, die een onalledaagse rust en tederheid aan de dag legt.

Rai en Roemer

Zijn verhaal staat als een huis. 'Veertien jaar geleden hebben we van de regionale autoriteiten dit gebouw gekregen, een niet gebruikte, kapotte school in een buurt die geteisterd werd door drugs en criminaliteit. Toen we hier begonnen, hebben we eerst zes maanden uitgetrokken om de boel te verkennen en in gesprek te gaan met buurtbewoners, informele leiders en gasten waar we problemen mee zouden kunnen krijgen. Een drugsdealer kwam met een lijstje van vier kandidaten voor het project. Twee van die kinderen voldeden aan de voorwaarden om mee te doen, twee daarvan heb ik afgewezen. Als ik akkoord gegaan zou zijn met de voorwaarden van de drugsdealer, had ik in kunnen pakken en weg kunnen wezen.'

'Waar we op uit zijn met ons project is om jongeren die 's ochtends of 's middags naar school gaan een zinvolle tijdsbesteding te geven voor vijf uur per dag, van hun zevende tot hun veertiende. Hun ouders zijn normaal gesproken niet thuis en als je hen op straat rond laat hangen, weet je waar dat op uitdraait. We zijn nu veertien jaar bezig en de conclusie is dat onze aanpak werkt. Waar wij op uit zijn is om kinderen weerbaar te maken door bij te dragen aan hun vorming. Dat ik een bekende ex-beroepsvoetballer ben, heeft voor- en nadelen. Voordeel is dat ik makkelijk binnenkom bij kinderen en volwassenen in de wijk, nadeel is dat sommige kapitaalkrachtige bedrijven of personen ervan uitgaan dat ik geld zat heb.

Dit project draait voor 80 procent op financiering van grote bedrijven. Om dat voor elkaar te krijgen moet ik alles uit de kast halen. Sommige bedrijven werken mee omdat het fiscaal aantrekkelijk voor hen is, andere bedrijven omdat ze een grote vestiging in de buurt hebben etc. Maar ondertussen hebben we wel 900 kinderen onder onze hoede en hebben we 70 mensen in vaste dienst. Nog los van moeders die zich als vrijwilligsters voor ons project inzetten. Waar ik nog het meest trots op ben, is dat we erin geslaagd zijn de dynamiek binnen de hele gemeenschap hier te veranderen. Je komt hier zelfbewuste mensen tegen, die zich uitspreken en engageren. Vorig jaar hebben twee vrouwen die onderaan de sociale ladder staan, zich kandidaat gesteld bij de verkiezingen. Een van hen is gekozen als plaatselijke vertegenwoordigster. Kijk, daar doen we het voor. Op die manier leveren ik en tientallen anderen een bijdrage aan de opbouw van het nieuwe Brazilië.'