Het geldverslindende schuldencircus
Er wordt geld verdiend aan mensen met schulden. Aan mensen in diepe armoede, voor wie soms zelfs de gang naar de brievenbus een stap te ver is, uit angst voor de zoveelste aanmaning. Ester Gould en Sarah Sylbing: ‘Vroeger konden deurwaarders maatwerk leveren, tegenwoordig is de concurrentie moordend.’
Ester Gould (1975) en Sarah Sylbing (1980) komen al tien jaar in de Vogelbuurt in Amsterdam-Noord en weten wat er speelt achter de voordeuren. Binnenkort nemen ze opnieuw het schuldensysteem en de schuldenindustrie op de korrel. Eerst was er de zesdelige documentairereeks Schuldig, in oktober volgt de landelijke campagne Schuldvrij!
De bejubelde tv-serie Schuldig komt niet uit de lucht vallen. Ester en Sarah leverden in 2007 met de korte documentaire 50 Cent een rake en ontroerende bijdrage aan Expeditie Noord, een theatrale ontdekkingstocht door de wijk. Het was een voorbode van hun huidige meesterwerk.
Sarah: ‘Dat festival vond precies op de grens van de Vogelbuurt en de Nieuwendammerdijk in Amsterdam-Noord plaats. Aan de ene kant de Vogelbuurt, met veel armoede en sociale ellende. En aan de andere kant de Nieuwendammerdijk, met zijn peperdure huizen. Wouter Bos woonde er ook. Het thema was: arm en rijk. Wij kozen voor arm, om de op dat moment groeiende kloof zichtbaar en invoelbaar te maken.’
Ester: ‘Wat betekent het om arm te zijn? Eigenlijk wisten wij het niet. Juist in die tijd kwamen de voedselbanken op, steeds meer Nederlanders belandden in de schulden. Wij wilden toen nog ver wegblijven van het publieke debat over de oorzaak en gingen ons focussen op de gevolgen voor een kind dat per definitie geen blaam treft.’
In 50 Cent portretteren Ester en Sarah de achtjarige Giovanni, een roodharig kereltje van het type Ciske de Rat: grote mond, klein hartje en heel sociaal. Sarah: ‘Bij Giovanni thuis was geldgebrek bij wijze van spreken nog het kleinste probleem. Drankmisbruik, ruzies, altijd een gespannen sfeer: de omstandigheden waaronder Giovanni zich moest zien te redden, waren allesbehalve ideaal. Zo maakten wij kennis met het milieu waarin Ester en ik ons in de jaren daarna verder zouden verdiepen.’
In die periode leerden de twee documentairemakers de Vogelbuurt en de bewoners kennen, er ontstond een netwerk waarvan ze bij de productie van Schuldig konden profiteren. ‘De Vogelbuurt stal ons hart. Het is er stads en dorps tegelijk, rauw en gemoedelijk, op een bepaalde manier pittoresk en vooral heel gemengd. Het kan er hard aan toegaan, maar er heerst ook solidariteit.’
50 Cent kreeg vijf jaar later een vervolg, met De rekening van Catelijne – met dit keer Giovanni’s moeder in de hoofdrol. ‘Aanvankelijk moest Giovanni er ook in, maar hij weigerde pertinent. Het ging minder goed met hem. Hij was een spijbelende tiener en volwassenen interesseerden hem niet. Terwijl Catelijne juist uit een diep dal klauterde. Voor Catelijne was de eerder gemaakte film over haar zoon een spiegel geweest: een moment van inkeer.’
De documentaire over Catelijne, die haar gezin met vijf kinderen met tachtig euro weekgeld moest zien te onderhouden en die op het dieptepunt wel vijftien verschillende hulpverleners over de vloer kreeg, is veelvuldig aan beleidsmedewerkers vertoond. Ester: ‘Wij merkten dat ‘Catelijne’ de ogen van de mensen opende. Dat dit in Nederland bestond, ze konden het bijna niet geloven. Al waren er ook reacties in de trant van: waarom rookt ze? Zelf zagen we de enorme contrasten, de grote klassenverschillen. Dan ging ik van de Vogelbuurt terug naar huis en kwam ik langs overvolle terrassen en dacht: ze kennen elkaar niet. De ene groep heeft er geen idee van hoe zwaar de andere het heeft en die andere groep denkt dat iedereen schulden heeft, ze weten niet beter.’
Ester en Sarah hadden het vertrouwen van de Vogelbuurt gewonnen. Op verzoek van de maatschappelijk geëngageerde omroep Human begonnen ze met de voorbereidingen voor Schuldig. Sarah: ‘Wij wilden een volgende stap zetten: door het grote verhaal over het geldverslindende schuldencircus te vertellen en, door te kiezen voor wisselende perspectieven, alle aspecten te behandelen. Voordat we begonnen met filmen hebben we onderzoek gedaan en gesproken met alle denkbare partijen. Daar kwam nota bene een echt rapport uit, in boekvorm gepresenteerd: Dubbeltjes & Kwartjes.’
Met de Amerikaanse HBO-serie The Wire in het achterhoofd gingen de twee vrouwen in de Vogelbuurt aan de slag, ieder met haar eigen cameraploeg. Ester: ‘Wij wilden dat Schuldig veel impact zou maken om zo het debat op gang te brengen.’
Ze slaagden glansrijk in hun opzet. Om en nabij een miljoen kijkers volgden in november en december 2016 de strijd om het bestaan van Dennis, Ditte, Carmelita, Ramona en Ron, de ogenschijnlijk stoïcijnse ‘peetvader’ van de Vogelbuurt Paul en de ‘eigenlijk best wel sympathieke’ deurwaarder Ed. De zes delen zijn knap gemonteerd en meeslepend. Ze eindigen telkens met een cliffhanger. Televisiekijkers leefden mee, Amsterdammers werden spontaan klant van de noodlijdende dierenwinkel van Dennis en de hoofdrolspelers verschenen in talkshows. Ester en Sarah leunden niet tevreden achterover, maar organiseerden met Schuldig on Tour debatten in vijf steden. Er is zelfs een magazine gemaakt en nog steeds worden Ester en Sarah gevraagd voor presentaties voor rechters, woningcorporaties, beleidsmedewerkers en incassobureaus.
En nu komt er dan de campagne Schuldvrij! ‘Natuurlijk denken wij na over oplossingen, maar die komen pas in zicht als de vooroordelen over mensen met schulden verdwijnen. Als er anders over hen wordt gedacht, ook in Den Haag. Als we niet meer roepen dat wie zijn billen brandt op de blaren moet zitten. Als de gemakzuchtige en moralistische eigen-schuld-dikke-bultmentaliteit plaatsmaakt voor een realistische blik, voor meer begrip en empathie. Wij moeten ons realiseren dat niemand gebaat is bij het huidige systeem. In gesprekken blijkt dat alle betrokkenen, óók de schuldeisers, het anders willen. Vijftien hulpverleners en vijftien deurwaarders op één adres, iedereen snapt dat dit te gek voor woorden is. Vroeger konden deurwaarders maatwerk leveren, tegenwoordig is de concurrentie moordend, ze moeten volgens het principe van de vrije markt opereren en omzet maken. Geloof ons, het is voor deurwaarders door de lage tarieven zeker geen vetpot.’
Degenen met de laagste inkomens en grootste schulden betalen bovenmatig mee aan de schuldenindustrie. Ester: ‘In tegenstelling tot wat veel Nederlanders, calvinisten als we zijn, menen te weten is een ondraaglijke schuldenlast niet het gevolg van een gedragsprobleem, maar van het foute systeem. Een systeem dat de schuldenaars opslokt, murw maakt en klem zet. Ze krijgen het nadeel van de twijfel. Die moraal past niet in de huidige tijd. Alle verantwoordelijkheid en alle kosten worden bij de mensen met schulden gelegd. Armoede wordt in ons land beboet, dat kan en mag niet de bedoeling zijn.’
Sarah: ‘Je kunt van de VS zeggen wat je wilt, maar daar mag je tenminste nog een fout maken en krijg je de kans met een schone lei opnieuw te beginnen. Wat gebeurt hier? Er wordt boete op boete gestapeld, met de overheid als grootste boosdoener. Er vindt handel in schulden plaats, schulden worden opgekocht enkel en alleen om er grof geld aan te verdienen. Dat is onbestaanbaar.’
Vaak raken mensen die langdurig in de schulden zitten, en geen uitweg zien, in paniek. Ze nemen verkeerde beslissingen, durven de post niet te openen en dreigen aan stress te bezwijken. Sarah: ‘Het is mij opgevallen dat deurverkopers, van energiebedrijven tot telefoonmaatschappijen, veel vaker in de Vogelbuurt te vinden zijn dan in de welgestelde delen van Amsterdam.’
Ester: ‘Wij merkten overigens wel dat Amsterdam-Noord in de afgelopen tien jaar booming is geworden en inmiddels tot de vijftien hipste wijken ter wereld behoort. Maar ondertussen zijn er steeds meer werkende armen, mensen zonder uitkering maar met onvast werk, met een nul-urencontract en geen enkele zekerheid over hun inkomen. Schuldenaars zijn niet alleen de bijstandsgerechtigden, laten we dat vooral onderstrepen. En met een inkomen uit werk heb je minder gemakkelijk toegang tot allerlei ondersteunende regelingen.’
De campagne Schuldvrij! gaat officieel op 9 oktober van start. Wie benieuwd is naar de actuele stand van zaken rond schulden – en wie wil weten hoe het gaat met de hoofdpersonen uit Schuldig: Dennis, Ditte en al die anderen – kan vanaf november een podcast beluisteren op Radio 1. Sarah Sylbing en Ester Gould hebben intussen een nieuwe documentaire in hun hoofd. Met als onderwerp het onderwijs. Hoe die er uit gaat zien is nog niet duidelijk, maar dat ongelijke kansen daarin ook worden belicht staat bij voorbaat vast
SP-Tweede Kamerlid Jasper van Dijk wil de schuldenindustrie aanpakken
De acceptgirokaart werd nooit bezorgd, Van Dijk was het voorval al vergeten toen hij een aanmaning van een incassobureau ontving. ‘Weet je wat er bovenaan stond? Dwangbevel van de koning! Ik zweer het je. Ik moest 110 euro neertellen. Ze beweerden dat ik twee betalingsherinneringen had genegeerd, maar die heb ik nooit gezien.
Dat bureau dreigde beslag te leggen op mijn inboedel, maar dat mogen ze helemaal niet doen, net zoals het niet is toegestaan iemand ‘aanmaningskosten’ op te leggen. Ze schrokken wel van mijn telefoontje. Ik ben goed gebekt en ik laat me niet intimideren, maar hoe loopt het af met mensen die minder mondig zijn? Dat incassobureau was ingehuurd door de gemeente Zeist.
Nu ging dit nog maar om een parkeerboete. Kun je nagaan wat er op iemand afkomt die het niet ruim heeft en diep in de schulden zit. De overheid is de grootste veroorzaker van de alsmaar oplopende schuldenlasten en dat moet radicaal anders. De schuldenindustrie is voor de SP een uitermate belangrijk thema en wij zullen er, ongeacht de samenstelling van het kabinet, op blijven hameren dat er structurele maatregelen nodig zijn om een einde te maken aan alle ellende.’
Van Dijk heeft concrete voorstellen neergelegd bij demissionair staatssecretaris Jetta Klijnsma. Zo wil hij een landelijk schuldhulpnummer (‘zoiets als 155, schulden te lijf’), pleit hij voor een verbod op het doorverkopen van schulden en deelt hij het idee van de campagne Schuldvrij! voor de invoering van het Zweeds model: één gemeentelijk loket met een deurwaarder, bewindvoerder en schuldhulpverleners. Dat zal in de praktijk neerkomen op één partij die de schulden beheert. ‘Al die verschillende deurwaarders en incassobureaus op één adres, dat is om gek van te worden.’
Daarnaast moeten, als het aan Jasper van Dijk ligt, incassobureaus die onterechte kosten in rekening brengen worden beboet en worden bewindvoerders publieke partijen – in plaats van zoals het nu is private ondernemers die verdienen aan mensen die toch al elke euro drie keer moeten omdraaien’.
‘Het loopt in ons land uit de klauwen.'
Volgens de laatste cijfers worstelen 1,7 miljoen Nederlanders met problematische schulden, dat staat gelijk aan 1 op de 5 huishoudens. Dat zijn niet alleen mensen met een uitkering, maar ook hardwerkende Nederlanders met een te laag inkomen. Het kabinet mag zich die schrikbarende ontwikkeling aanrekenen. Dit is het rechtstreekse gevolg van het neoliberalisme en ik kan je verzekeren dat de SP daartegen onverdroten strijd blijft voeren. Er is een omvangrijke
onderklasse met schulden ontstaan, aan wie grof geld wordt verdiend.
De campagnevoerders hebben helemaal gelijk als ze zeggen dat er op de allereerste plaats een omslag in het denken over mensen met schulden moet plaatsvinden. Alsof dat allemaal profiteurs zijn, kom op, zeg. Zie maar eens rond te komen met een bijstandsuitkering of minimumloon. Ik geef het je te doen. Dan heb je een nieuwe wasautomaat nodig en moet je geld lenen terwijl je niet in staat bent dat bedrag fatsoenlijk af te lossen. De incassobureaus duiken er bovenop en het gaat in rap tempo van kwaad tot erger.’
Van Dijk zal de komende maanden veel energie stoppen in een wetsvoorstel om de bijstand en het minimumloon zodanig te verhogen dat de toeslagencarrousel tot stilstand kan worden gebracht. ‘Met de uitbetaling van toeslagen gaat heel veel mis, waardoor mensen van de ene op de andere dag in de problemen komen te zitten. Daar word je hoorndol van. Schaf de toeslagen af en zorg ervoor dat iedereen, de werkenden en de uitkeringsgerechtigden, met een fatsoenlijk inkomen aan zijn verplichtingen kan voldoen. En biedt praktische hulp en begeleiding waar dat nodig is. De economie leeft op, maar het is zoals Emile Roemer zei: de cijfers zijn pas echt iets waard als iedere Nederlander daarvan profiteert.’
De zes delen van Schuldig zijn nog te zien via www.human.nl en de documentaires 50 Cent en De rekening van Catelijne via www.npo.nl