Atoomspionage - Hoe Frits Veerman werd vermorzeld door de overheid
Het verhaal van klokkenluider Frits Veerman heeft alles weg van een avontuurlijk misdaadboek vol intrige, duistere belangen en onverwachte wendingen. Maar wat Veerman heeft meegemaakt is waargebeurd en de gevolgen hebben nog altijd een desastreuze impact op wereldschaal. Dit is het verhaal van een man die atoomspionage ontdekte en daarna werd vermorzeld door zijn eigen overheid.
Frits Veerman overleed op 23 februari 2021. Onderaan deze pagina leest u een In memoriam geschreven door SP-Kamerlid Ronald van Raak.
Begin jaren zeventig, het was de tijd van de Koude Oorlog, werkte Veerman voor het Fysisch Dynamisch Onderzoeksbureau (FDO) Stork in Amsterdam. Dit bedrijf was, zoals Veerman het noemt, een ‘technologische speeltuin voor onderzoekers’. Vanuit het lab ondersteunden ze bedrijven en organisaties door middel van de meest verfijnde technologie van dat moment. Zo ook het bedrijf Urenco in Almelo, waar de eerste Nederlandse ultracentrifuge stond. Met een ultracentrifuge kan uranium worden verrijkt. Dat is te gebruiken voor nucleaire energie, zoals bedoeld in Almelo, maar ook voor wapendoeleinden. Heb je als land een ultracentrifuge dan maakt dat de weg vrij voor het produceren van atoombommen. Logisch dus dat de technologie van een ultracentrifuge topgeheim is.
Rare reactie
Het was ook rond die tijd dat Veerman een nieuwe collega kreeg: de in Pakistan geboren Abdul Qadir Khan. De eerste indruk was heel positief en al snel ontstond er een vriendschappelijke relatie. Veerman herinnert zich hun ontmoeting nog goed: ‘Abdul was een heel aardige en open man. Net zoals bij alle andere nieuwe collega’s gaf ik hem als kennismaking een Edammer kaasje. Abdul sprak vloeiend Nederlands en we kwamen er al snel achter dat hij veel dezelfde interesses had als ik.’
Veerman heeft altijd een grote liefde voor sterrenkunde gehad. Met zijn camera ging hij naar het observatorium om foto’s te maken van het heelal. Dit heeft ertoe geleid dat zijn werkgever hem vroeg om een audiovisuele afdeling op te tuigen. In opdracht van collega’s ging Veerman vanaf dat moment op pad om foto’s te maken van verschillende machines en technieken. Zo ook bij de ultracentrifuge in Almelo, waar collega Khan een maand of vijf aan heeft gewerkt.
Veerman is een reislustig type. Eerder al was hij via een andere collega achter het ijzeren gordijn beland, om met eigen ogen te zien hoe het daar was. Een zelfde soort reis wilde hij nu naar Pakistan maken. Al snel kwam hij daarover in gesprek met Khan: ‘Ik vroeg hem of ik dan ook bij familie van hem kon verblijven. Hij reageerde toen heel raar. Abdul bood aan om mijn hele reis te betalen. Een paar weken later werd ik persoonlijk uitgenodigd door de Pakistaanse regering. Toen dacht ik: hier klopt iets niet.’
Zijn achterdocht groeide toen Veerman in 1973 op bezoek ging bij Khan en zijn vrouw. Wat hij daar zag kon hij nauwelijks geloven: ‘Er lagen daar allemaal tekeningen van de ultracentrifuge. Tot in de kleinste details! Daarnaast lagen er ook nog allerlei geheime rapporten.’ Nu wist Veerman het zeker: hier is spionage aan de gang. De relatie tussen de twee veranderde volledig.
Geen zuivere koffie
Voor andere collega’s voerde Veerman nog opdrachten uit, bij Khan lag het vanaf dat moment anders, vertelt Veerman: ‘Sinds dat bezoek heb ik opdrachten van Abdul afgehouden. Het was geen zuivere koffie. Zelf ben ik heel scherp op wat geheim is en hoe je daarmee om moet gaan. Omdat ik een bekende was mocht ik overal bij, dus dan moet je goed opletten. Abdul heeft er nooit iets over gezegd dat ik me anders opstelde.’
Maar hoewel Veerman vanaf dat moment geen opdrachten meer probeerde te doen voor Khan, waren er al wel die foto’s van de ultracentrifuge. En daar was alles op te zien. Met zijn specialistische camera heeft Veerman de kleinste details vastgelegd. Precies wat je nodig hebt als je zelf een centrifuge wil bouwen. Khan had de foto’s al in zijn bezit.
Omdat Veerman ervan overtuigd was dat zijn collega spioneerde en verspreiding van de informatie levensgevaarlijk was, trok hij aan de bel. Eerst bij Urenco zelf, daarna bij Stork. Tot zijn grote teleurstelling werd er niks met de meldingen gedaan: ‘Het was heel angstig. Ik zag met eigen ogen wat er gebeurde en niemand deed iets met mijn signalen. En dat terwijl de gevolgen zo enorm zijn.’
Ongestoord bleef Khan zijn gang gaan binnen het bedrijf. Tot hij in 1976 op vakantie ging naar zijn familie in Pakistan. Veerman weet het nog goed: ‘Abdul zou vier weken bij zijn familie op bezoek. Hij is alleen niet meer teruggekomen van die vakantie. Vanuit Pakistan stuurde hij me een fax waarin hij schreef dat hij daar zou blijven. Natuurlijk is toen zijn contract verbroken. Later stuurde hij me een brief dat hij problemen had met de lagering van een centrifuge en vroeg daarbij mijn hulp. Hier heb ik natuurlijk nooit op gereageerd, maar eindelijk had ik mijn bewijs zwart op wit.’
Toch was dit voor Stork, de werkgever van Veerman, geen reden om geen contact meer met Khan te onderhouden. Op zijn uitnodiging ging de directie van het bedrijf naar Pakistan toe. Verheugd kwamen ze terug in Nederland met het nieuws dat Khan voor vele miljoenen aan technische apparatuur had besteld. Er werden zelfs groepen technische mensen uit Pakistan getraind bij de Nederlandse ultracentrifuge. En dat alles ondanks de vele waarschuwingen van Veerman.
BVD op bezoek
Dit was het moment waarop de Binnenlandse Veiligheidsdienst BVD, de voorloper van de AIVD, op kantoor kwam om te vragen naar Khan. Veerman vertelde alles. Over de spionage die al jaren aan de gang was, de verkoop van techniek aan Pakistan en het wegkijken door het bedrijf. De BVD-medewerkers stonden versteld en de directie van Stork was woest op Veerman. Kort na het gesprek kreeg hij opeens te horen dat er voor hem geen fotografiewerk meer was. Met dit excuus werd Veerman ontslagen. Het dwong Veerman om zijn geliefde techniek te verlaten en te gaan werken voor het UWV.
De gevolgen van de zaak gingen nog verder dan alleen zijn ontslag, vertelt Veerman: ‘Eerst ben ik in de Bijlmer strafgevangenis vastgezet voor verhoor. Ik werd van mijn vrijheid beroofd en ik kreeg niet eens een advocaat! Later bleek dat ik door de veiligheidsdienst op een lijst ben gezet waar normaal gesproken criminelen met een internationaal opsporingsbevel op worden geplaatst. Hierdoor ben ik in Italië aangehouden door militairen in voertuigen, werd ik in Baltimore door de CIA verhoord en in Boedapest door de politie. Overal werd ik gevolgd en bij iedere stap vroegen ze wat ik aan het doen was.’
Toen SP-Tweede Kamerlid Ronald van Raak in 2006 in het parlement werd verkozen, ging hij zich direct bezighouden met de problemen van klokkenluiders. Bescherming was nog niet goed geregeld en dus ging van Raak aan de slag met het schrijven van een wet om dat voor elkaar te krijgen. Tijdens dit proces kwamen Veerman en van Raak met elkaar in contact en sindsdien werkten ze samen om de zaak vooruit te helpen.
Dit heeft ertoe geleid dat Veerman terechtkwam bij het Huis voor Klokkenluiders. Deze organisatie heeft onafhankelijk onderzoek verricht naar zijn zaak en in juli 2020 kwam na 45 jaar eindelijk het verlossende woord: Veerman heeft al die jaren gelijk gehad. Zelfs bij de immer rationele Veerman kwam toen de emotie naar boven: ‘Het was een hele ontlading. Er viel toen heel veel spanning van me af en ik heb twee dagen op de bank gezeten om bij te komen.’
Inmenging van de CIA
De gevolgen van het wegkijken en tegenwerken door de overheid zijn enorm gebleken. Pakistan heeft een atoomprogramma op weten te zetten door de ultracentrifuge uit Almelo na te bouwen. In eigen land wordt Khan als held gezien. Ook is inmiddels duidelijk dat de technologie is doorverkocht aan Iran, Noord-Korea, Irak en China. Daar staan nu ultracentrifuges die nagebouwd zijn van de Nederlandse plannen.
De reden waarom Khan al die tijd zijn gang heeft kunnen gaan is officieel nog steeds niet bekend. Oud-premier Ruud Lubbers heeft er in 2005 wel uitspraken over gedaan in het tv-programma Argos. Hij vertelde dat de spionage-activiteiten van Khan wel bekend waren bij de inlichtingendiensten maar dat de CIA aan de Nederlandse overheid heeft gevraagd om hem zijn gang te laten gaan. Ze wilden volgens Lubbers nagaan wat zijn activiteiten precies waren. Het zal in de geschiedenis niet veel vaker zijn voorgekomen dat een verkeerde inschatting zoveel impact heeft gehad op de wereld.
Na de uitspraak van het Huis voor de Klokkenluiders is Van Raak ontzettend blij met het eerherstel van Veerman. Maar van Raak geeft ook aan dat er in Nederland nog een stap is te zetten: ‘Er moet nu ook inhoudelijk onderzoek worden gedaan naar de rol van de veiligheidsdiensten. Dat moet de toezichthouder doen, de CTIVD. Als dat rapport er ligt dan kan de Tweede Kamer er ook een debat over voeren. Het parlement kan dan een oordeel geven over wat er is gebeurd. Er moeten lessen van worden geleerd en door het kabinet moet er verantwoording worden afgelegd.’
Omdat van Raak na de verkiezingen van maart stopt met zijn werk als Kamerlid, zal hij het rapport niet meer zelf in het parlement kunnen bespreken: ‘Ik ben trots op de SP en op Frits dat we op dit punt, ondanks de tegenwerking, zijn doorgebroken. We hebben ontzettend lang volgehouden en er is al heel veel gelukt. Ik heb er alle vertrouwen in dat een ander SP-Kamerlid dit straks heel goed gaat voortzetten.’
Documentaire
Het verhaal van Veerman is zo bijzonder dat er al meerdere boeken en artikelen over zijn verschenen. Inmiddels is er ook een documentaire over gemaakt. In de ban van de bom vertelt het verhaal van Veerman en is inmiddels op meerdere plaatsen vertoond. De ontvangst is positief, vertelt Veerman: ‘Mensen die de film hebben gezien zeggen dat hij erg goed is. Zelf hoop ik vooral dat het de discussie aanwakkert over hoe Nederland hiermee om is gegaan. Dat andere landen Nederland hier nou ook eens echt op gaan aanspreken.’
De positieve uitspraak van het Huis voor Klokkenluiders heeft Veerman eerherstel gegeven maar daarmee is de zaak voor hem nog niet afgedaan: ‘Ik heb contact opgenomen met leden van het Europees Parlement en de met de Verenigde Naties. Nooit heeft Nederland zich hoeven te verantwoorden voor wat er is gebeurd en dat er door toedoen van onze overheid topgeheime informatie is verkocht. Ik vind het belangrijk dat dit alsnog gebeurt en dat er ook consequenties aan verbonden worden.’
Onlangs is Veerman ook lid geworden van de SP. Dat is gekomen door het toeslagenschandaal en de gedrevenheid van SP-Kamerlid Renske Leijten: ‘Tienduizenden mensen zijn gedupeerd door hun eigen overheid. Ik kan daar niet tegen. Dat mag je nooit accepteren. Ik zag Renske op tv en in hoe ze dat doet herkende ik iets van mezelf. Toen ben ik lid geworden.’ aldus Veerman. De vergelijking met hoe de gedupeerden kapot zijn gemaakt door de overheid en hoe dat bij Veerman is gebeurd, is makkelijk te maken. Ook het doorzettingsvermogen is iets wat ze met elkaar gemeen hebben.
Veerman: ‘Al die tegenslag maakt mij strijdvaardiger. Sommige mensen vragen waar ik de energie vandaan haal om door te zetten, maar dat doe ik voor de samenleving. Wat mij is aangedaan, mag nooit meer iemand overkomen.’ Veerman: ‘Ken je rechten als inwoner van Nederland. Als er iets niet klopt, trek aan de bel. Het kan soms lang duren, maar als je gelijk hebt dan is het dat waard. Het is de enige manier om ervoor te zorgen dat de overheid er weer echt voor de inwoners is.’
Huis voor klokkenluiders helpt tegen misstanden
De zaak van Veerman is niet uniek. Op meer plekken worden misstanden binnen bedrijven, organisaties en de overheid gesignaleerd door oplettende mensen. Om ervoor te zorgen dat deze misstanden boven tafel komen en de klokkenluiders worden beschermd, is het Huis voor Klokkenluiders opgericht. SP-Tweede Kamerlid Ronald van Raak heeft zich jarenlang hard gemaakt voor de totstandkoming van deze organisatie: ‘Hiervoor was er geen mogelijkheid om onderzoek te doen naar zaken zoals die van meneer Veerman. Eerst moesten we de wet voor bescherming van klokkenluiders aangenomen krijgen en daarna hadden we eindelijk groot succes met het Huis voor Klokkenluiders.’ Sinds 2016 kunnen klokkenluiders nu zelf met hun zaak bij het Huis voor Klokkenluiders aankloppen. Ze worden beschermd en de organisatie doet onafhankelijk onderzoek naar hun zaak. Hiermee is eindelijk erkenning gekomen voor de noodzakelijke rol van klokkenluiders bij het oplossen van misstanden.
Stop de kernwapens
Om ervoor te zorgen dat het bezit van kernwapens wordt beperkt, bestaat sinds 1968 het non-proliferatieverdrag. Inmiddels hebben 191 staten, waaronder Nederland, het verdrag ondertekend. Hierdoor is het verboden om de technologie die nodig is voor het maken van kernwapens over te dragen aan andere landen. Door de klokkenluiderszaak van Veerman is duidelijk dat Nederland het verdrag ernstig heeft geschonden. Jarenlang was het een raadsel hoe Pakistan een kernmacht was geworden. Hiervoor is nog steeds geen verantwoording afgelegd door de overheid. Sinds 22 januari van dit jaar is ook het VN-verdrag inzake het verbod op kernwapens in werking getreden. Dit maakt de ontwikkeling, het testen, gebruiken en bezit van kernwapens illegaal onder internationaal recht. Nederland heeft dit verdrag niet ondertekend en het huidige kernwapenbeleid voldoet ook niet aan de eisen van het verdrag. De SP wil, net als een grote meerderheid van de Nederlanders, dat dit verdrag alsnog ondertekend wordt. Ook moeten de Amerikaanse kernwapens van Nederlands grondgebied verdwijnen. SP-Kamerlid Sadet Karabulut heeft daarom vragen ingediend waarmee ze het kabinet oproept om beide stappen te zetten.
In Memoriam:
Frits Veerman overleed op 23 februari 2021. Hij werd 76 jaar.
SP-Kamerlid Ronald van Raak namens de SP:
Wat heeft Frits Veerman lang gestreden, nadat hij ruim 45 jaar geleden terechtkwam in een ongelooflijke situatie die zijn leven heeft getekend. Hij heeft zich altijd dapper verzet, om opheldering te krijgen in een atoomschandaal waarin ons land Pakistan aan een atoombom hielp en Syrië en Noord-Korea aan atoomkennis. Veerman werd lange tijd niet gelooft en geïntimideerd door de Nederlandse overheid. Hij is overleden in de wetenschap dat hij gelijk heeft gekregen, na een onderzoek door het Huis voor klokkenluiders. We zijn lang samen opgetrokken, jaren waarin ik almaar meer waardering heb gekregen voor zijn dapperheid. Frits, je was held en een voorbeeld voor velen. Dat je eindelijk rust mag vinden. Zijn familie en vrienden wens ik veel kracht en sterkte. Frits Veerman is nu erkend als klokkenluider, maar het inhoudelijke onderzoek naar deze atoomspionage moet nog beginnen. Daarvoor zullen wij ons de komende tijd blijven inzetten.