Tribune 2/2001 Premiejagers op een 'slavenmarkt'

Wat goed is, komt snel, heet het. Alleen daarom al geeft het te denken dat eerst de commissie-Donner en later de Sociaal Economische Raad (SER), maanden nodig hadden om een nieuw WAO-voorstel te formuleren. Het plan om alleen volledig en duurzaam arbeidsongeschikten tot de WAO toe te laten, is door SP-Kamerlid Jan de Wit ogenblikkelijk als 'onaanvaardbaar' en 'onuitvoerbaar' bestempeld. 'Een keuringsarts kan nooit in alle gevallen bepalen of iemand over vijf jaar nog steeds arbeidsongeschikt is,' verklaart De Wit.

Het SER-voorstel, een nieuwe poging om het volume van de WAO-instroom te beteugelen, volgt op het instrument dat de uitvoerende instanties (UVI's) vanaf vorig jaar inzetten: marktwerking. Via een openbare aanbesteding zochten de UVI's zogenaamde reïntegratiebedrijven (RIB's), die voor de meest gunstige prijs 'kaveltjes' uitkeringsgerechtigden zo snel mogelijk aan werk zouden kunnen helpen. Daarbij zouden RIB's per WAO'er een aardige duit geld (afhankelijk van het soort cliënt 3000 tot ruim 9000 euro) meekrijgen, met de bedoeling dit te besteden aan zogenaamde reïntegratietrajecten. Per cliënt leggen RIB's het plan voor aan het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV), waarin sinds 1 januari 2002 de uitvoeringsinstanties GAK, USZO, Sfb, Cadans en GUO zijn opgegaan. Na goedkeuring van een trajectplan, mag een RIB met de cliënt aan het werk. Uiteindelijk doel: duurzaam werk voor de cliënt en een mooie premie voor het RIB als het daarin slaagt.

Het buitenproportionele aantal gunningen dat Kliq van de UVI's kreeg, roept op z'n minst de verdenking van bevoorrechting over zich af

'Het lijkt wel een slavenmarkt,' oordeelt De Wit, die zich alleen al om het woord 'kavel' boos kan maken. Behalve op het principe, is er ook op de uitvoering van de veiling van WAO'ers heel wat aan te merken. Al in januari 2001, vlak na die eerste aanbestedingsronde, concludeerde het College van Toezicht Sociale Verzekeringen (CTSV) dat de voornaamste doelen van de veiling niet bereikt waren. Zo kunnen flinke vraagtekens worden gezet bij de transparantie van de procedure. Bovendien betwijfelde het CTSV of de aanpak nu werkelijk de concurrentie gestimuleerd heeft. Van de ruim honderd RIB's die inschreven op de aanbesteding werden er uiteindelijk 32 één of meer kavels gegund. De vraag is echter: op basis waarvan? Alleen op prijs?

Wie het lijstje gunningen kritisch bekijkt, valt op dat Kliq de grote winnaar van de aanbestedingen was. Deze landelijk opererende organisatie verwierf maar liefst 10.500 trajecten. Wat dit grote aantal verdacht maakt, is het feit dat Kliq is voortgekomen uit Arbeidsvoorziening, de beheerder van de aloude arbeidsbureaus. Vóór de nieuwe werkwijze voerde Arbeidsvoorziening 80 procent van de reïntegratieopdrachten uit. Om Kliq na de verzelfstandiging een gunstige doorstart te bieden, werd het door de overheid met miljoenen gesubsidieerd. Ook het buitenproportionele aantal gunningen dat Kliq bij de veiling van de UVI's kreeg, roept op z'n minst de verdenking van bevoorrechting over zich af. Hoezo, vrije marktwerking?

Ook over andere 'topscoorders' bij de eerste aanbestedingsronde zijn kanttekeningen te maken. Zo is reïntegratiebedrijf Argonaut, dat slechts iets minder trajecten kreeg toegewezen dan Kliq, een oude bekende van de voormalige UVI's. Sterker, het bedrijf is opgericht door verzekeraar Achmea, dat eerder twee Arbo-diensten van het GAK overnam. Voor reïntegratiebedrijf Relan Werk geldt iets dergelijks. Dit bedrijf werd opgericht door Cadans.

‘GAK en Cadans sluizen miljarden van de premies die door burgers zijn betaald door naar reïntegratiebedrijven die zij zelf hebben opgericht’

'Vestzak-broekzak-constructies,' is het oordeel van Jeannette Poorter over het grote aantal trajecten dat volgens haar aan 'UVI-vriendjes' is toegewezen. Poorter is oprichtster van Artemis, een organisatie die zich richt op de ondersteuning van vrouwen in de WAO. Zij kijkt met zeer gemengde gevoelens terug op die eerste veiling. 'Ik stond bij de UVI's bekend als een lastige tante,' vertelt zij. 'Dat heeft vooral te maken met de manier waarop wij onze cliënten wijzen op hun rechten en hen leren zich te weren tegen de macht van de uitkeringsinstanties.' Die hele veiling vond Poorter eigenlijk maar niets. Desondanks stak zij veel energie in de aanbesteding, wat resulteerde in de gunning van 65 trajecten. 'Dat betekende voor ons een omzet bijna 2 miljoen euro,' vertelt ze. 'Daar was ik blij mee. Aan de andere kant had ik het gevoel mee te draaien in een wereld die niet de mijne is. Het verschil met de aannemerswereld is niet zo groot. Ook hier geldt: als je maar veel luncht met de juiste mensen, dan krijg je je opdrachten binnen. Maar het gaat verdomme wel om onze WAO-premie, waarmee gesjoemeld wordt!'

Poorter kan het niet bewijzen, maar heeft sterk de indruk dat zij de 65 trajecten kreeg toegewezen om haar de mond te snoeren. 'Door die gunningen ben ik tot bondgenoot gemaakt van een systeem dat volgens mij niet deugt.' Dit jaar organiseert het UWV opnieuw een veiling van WAO-kavels. Poorter houdt dit keer de eer aan zichzelf. 'GAK en Cadans sluizen miljarden van de premies die door burgers zijn betaald door naar reïntegratiebedrijven die zij zelf hebben opgericht. Regelrechte, schaamteloze vriendjespolitiek,' aldus Poorter die nog steeds overweegt dit aanhangig te maken bij de Nederlandse Mededingingsautoriteit.

Er zijn meer aanwijzingen die de gunningen in een verdacht licht zetten. Een telefoonronde langs een aantal RIB's leert dat zij vrijwel allemaal aan alle vijf betrokken UVI's dezelfde offertes hebben uitgebracht. Hoe is het dan mogelijk dat een organisatie als Serin alleen 2400 trajecten kreeg toegewezen van Cadans en niet één traject van één van de andere vier UVI's?

‘De resultaten worden opgepoetst, doordat RIB’s de makkelijke gevallen uit de bestanden pikken en de rest niet meerekenen’

Behalve de gunningen roept ook de uitvoering vraagtekens op. Zo kreeg reïntegratiebedrijf FourStar 1405 trajecten toegewezen, maar zag de organisatie dit aantal in de praktijk uitgroeien tot 2300. 'Komt door onze resultaten,' denkt Ruud van der Broek, woordvoerder van FourStar. 'Ik schat dat we tussen de 60 en 80 procent van de cliënten duurzaam hebben weten te plaatsen.'

Over de resultaten die RIB's boeken, tasten we voorlopig nog in het duister. Verschillende bronnen suggereren uiteenlopende cijfers, maar het UWV, dat toch de regisseur is van de uitvoering, zegt nog geen cijfers te kunnen geven. Een aantal RIB's schermt intussen met hoge plaatsingspercentages. Jet Grimbergen, bestuurder van FNV-Bondgenoten, heeft daar echter ernstige bedenkingen over. 'De resultaten worden opgepoetst, doordat RIB's de makkelijke gevallen uit de bestanden pikken en de rest niet meerekenen.' Grimbergen baseert zich op interne cijfers van het GAK, de grootste van de vijf UVI's, over de eerste drie kwartalen van 2001. 'Twintig procent van de uitkeringsgerechtigden bij het GAK is al afgevallen voordat ze ook maar een gesprek met een RIB hebben gehad,' zegt zij. Deels zou het gaan om WAO'ers die werkelijk niets meer kunnen. Een ander deel betreft WAO'ers die na een intake-gesprek door een RIB wordt afgewezen. 'Met die afvallers wordt geen rekening gehouden bij het bepalen van het plaatsingspercentage,' aldus Grimbergen, die ons verzekert dat een woordvoerder van het UWV haar dit bevestigd heeft. 'Wij vrezen dan ook dat de duurzame plaatsing van 35 procent van de geveilde uitkeringsgerechtigden niet gehaald wordt.'

‘Er dreigen mensen te worden rondgepompt, zonder dat duidelijk wordt waarom ze afhaken en wat de rol van de RIB’s hierbij is’

Genoemde 35 procent is de eis van staatssecretaris Hoogervorst. Daarbij moet echter nog een kanttekening worden gezet bij het begrip 'duurzaam'. Volgens het LISV (Landelijk Instituut Sociale Verzekering) is sprake van een 'duurzame plaatsing' zodra een cliënt een contract voor zes maanden tekent. Maar wat nu als die cliënt bij zijn nieuwe baas na pakweg zes weken onderuit gaat? 'Dan komt hij opnieuw in het circuit,' zegt Grimbergen. 'En zo dreigen mensen te worden rondgepompt, zonder dat duidelijk wordt waarom mensen afhaken en wat de rol van de RIB's hierbij is.'

Wat dat laatste betreft, zijn er wel enige, niet al te positieve aanwijzingen. Tijdens meldweken, die FNV Bondgenoten en het Breed Platform Werk en Verzekerden onafhankelijk van elkaar organiseerden, regende het klachten over RIB's. 'Te weinig aandacht voor de eigen wensen van cliënten. Onvrede over de aangeboden trajecten. Gebrekkige voorlichting over rechten en plichten,' somt Jannie Komduur van BPWV de meest gehoorde klachten op.

Jan van Bavel van ARCON, een belangenorganisatie voor gehandicapten, sluit zich daarbij aan. 'Een voorbeeld: wij hebben een gesprek gehad met een WAO'er die door zijn UVI naar een RIB werd verwezen. Tijdens het eerste gesprek waren consulent en cliënt het er beiden al gauw over eens: wij zijn niet voor elkaar geschapen. Anders gezegd, de consulent realiseerde zich dat die cliënt niet paste in het type trajecten dat deze RIB pleegde aan te bieden.' Het gevolg: cliënt liep van het kastje (UVI) naar de muur (RIB) en weer terug, zonder dat hem alternatieven werden geboden. Lastig om in die omstandigheden nog gemotiveerd te blijven.

Jan Borghols van reïntegratiebedrijf Serin begrijpt die klachten wel en is mede daarom kritisch over de openbare aanbesteding. 'Kijk, in de aannemerswereld is een openbare aanbesteding iets heel anders, want een bestek is een bestek. Maar we hebben het hier wel over mensen. Hoe kan je in hemelsnaam op papier offertes met elkaar vergelijken, als je nog niet eens weet om welke mensen het gaat en wat die mensen nodig hebben?'

De vraag rijst of de aanpak van UWV en RIB's wezenlijk bijdraagt aan het terugdringen van het WAO-volume

Hoewel dus nog weinig concrete cijfers zijn te geven over de reïntegratie-inspanningen van UWV en RIB's, rijst de vraag of de aanpak wezenlijk bijdraagt aan het terugdringen van het WAO-volume. Het LISV publiceerde in februari 2001 de resultaten van een onderzoek, waaruit bleek dat bijna de helft van de mensen die na een jaar ziekte in de WAO belandden, 2,5 jaar later al weer een betaalde baan heeft. Zelfs van de groep van '80 - 100%' arbeidsongeschikten vond 15 procent een betaalde functie. Opmerkelijk is dat volgens het LISV slechts één op de vijf WAO'ers ondersteuning zocht bij het vinden van passend werk. Dat betekent dat 80 procent van de onderzochte WAO'ers die werken, dit zonder RIB en hun dure reïntegratieprojecten hebben bereikt. Reken even mee: 80 procent van de 50 procent WAO'ers die werk hebben gevonden, dat is 35 procent, precies de eis die Hoogervorst aan RIB's stelde.

Dit gegeven, maar ook eigen ervaringen met cliënten die gewoon werk bleken te hebben, brengt Marius Touw, directeur van het reïntegratiebedrijf Alexander Calder, tot de conclusie dat RIB's 'slechts het proces van reïntegratie zouden kunnen versnellen'. Dat is karige winst voor een industrie die jaarlijks pakweg 227 miljoen euro aan reïntegratietrajecten besteedt. Of je moet stellen dat de RIB-business één groot werkgelegenheidsproject is.