Tribune 09/2000: Globalisering: Attac!

Tribune 22 september 2000

Tobin Tax op flitskapitaal moet een eind maken aan verwoestende effecten van valuta-speculatie

U bent net terug van vakantie en wisselt de overgebleven peseta’s, kronen of francs weer om in Nederlandse guldens. Helaas krijgt u daar bijna altijd minder voor terug dan u ervoor betaald hebt. Toch zijn er mensen en bedrijven die op zulke transacties dagelijks flink verdienen: de valutawisselaars. Zij speculeren met groot geld op kleine koerswisselingen en renteverschillen. Dagelijks sturen zij met een enkele muisklik meer dan 1500 miljard dollar (oftewel 3.690.000.000.000 gulden, bijna acht keer de volledige Nederlandse staatsschuld) van dit ‘flitskapitaal’ over de wereld. De gevolgen kunnen enorm zijn. Soms blijven ontwikkelingslanden geheel ontredderd achter. De crisis die Azië in 1997 trof zal zeker niet de laatste zijn. Toch ligt het begin van een oplossing binnen handbereik: de Tobin Tax. Een kleine belasting op elke valutawisseling remt het flitskapitaal af en brengt zelfs geld op dat besteed kan worden aan zaken als armoedebestrijding of schuldenverlichting. De van oorsprong Franse organisatie Attac gáát ervoor.

Tekst Johan van den Hout en Ewout Irrgang Foto Website Attac

In 1997 werd Azië getroffen door een ernstige financiële crisis. Met meer geluk dan wijsheid bleef deze, tegen veler verwachting in, beperkt tot Azië en sloeg niet even vernietigend toe in Europa of de Verenigde Staten. De financiële markten kijken er met afgrijzen op terug, maar hun ‘leed’ is inmiddels wel geleden. De miljoenen mensen die in korte tijd hun baan of bedrijfje kwijtraakten, zitten echter nog steeds met de gevolgen opgescheept. Wat doen die speculanten met hun virtuele flitskapitaal dat zo’n ravage kan aanrichten?

In de internationale valutahandel wisselen speculanten dagelijks enorme hoeveelheden van de ene munt (bijvoorbeeld de Amerikaanse dollar) om tegen een andere (bijvoorbeeld de Thaise bath) en verdienen daar veel geld mee, in tegenstelling tot toeristen die op kleine schaal hetzelfde doen. Hun winst halen de handelaren uit minimale koersverschillen tussen het moment van aankoop en het moment van verkoop. Wordt de bath in een week tijd één procent duurder ten opzichte van de dollar, dan levert dat dus één procent winst op. Met tien miljoen beginkapitaal heb je zo in een paar dagen een ton verdiend door twee keer een kleine beweging met een computermuis te maken. Dat lijkt misschien niet veel, maar de winst loopt over een heel jaar gezien op tot ruim 50 procent en dat is heel wat meer dan de rente op een spaarbankboekje. De speculanten rekenen dus op kleine winsten in een korte periode, en kopen daarvoor munten waarvan ze verwachten dat die binnenkort duurder zullen worden. Een andere bron van inkomsten zit ’m in de rente die van land tot land verschilt. Als die in Thailand een procent hoger ligt dan in Amerika, kun je beter baths op een bank in Bangkok hebben staan dan dollars in Detroit. Speculanten zoeken dus munten van landen waar een iets hogere rente geldt. Dat was altijd al het geval, maar door het afbreken van alle barrières in de financiële markten en de ontwikkeling van Internet gebeurt het nu op massale schaal en met een duizelingwekkende snelheid.

Werklozen, gepensioneerden en arbeiders krijgen geen compensatie voor hun verloren koopkracht

Een voorbeeld: reagerend op het vage vermoeden van een koersstijging kopen speculanten massaal Thaise baths. En juist dáárdoor stijgt de koers van die bath inderdaad (meer vraag, dus hogere prijs – een self-fulfilling prophecy), waardoor nog meer valutahandelaren baths gaan kopen om een graantje mee te pikken. Dan blijkt echter dat de koers van de bath niet nog meer kan stijgen dan door de massale aankoop al het geval was, gewoonweg omdat de werkelijke economie van Thailand in zo’n korte tijd niet zoveel kan groeien. De speculanten worden nerveus en beginnen hun baths weer te verkopen. Als lemmingen volgen zij elkaar, want wie het laatst verkoopt krijgt de laagste koers. In enkele dagen tijd verlaten miljarden dollars het land en stort de koers van de bath helemaal in. De nationale bank van Thailand probeert met een renteverhoging de bath nog aantrekkelijk te maken en ze koopt voor miljarden dollars baths op om de koers ervan op peil te houden. Maar het mag allemaal niet baten. De Thai blijven achter met waardeloos speelgoedgeld, hun buitenlandse schuld (in dollars) wordt duurder en de schulden door leningen die in Thaise bath zijn aangegaan, blijken nu door de rentestijging onbetaalbaar geworden. Alleen de elite die de beschikking heeft over dollars kan daarvoor nu veel meer baths kopen dan voorheen en zo profiteren van de crisis. Producten met een importcomponent (en dat is bijna alles, want in elk product zit wel olie voor transport en energie) worden duurder, de koopkracht van gewone Thaise mensen keldert. Bedrijven gaan failliet en mensen komen massaal op straat te staan waardoor de binnenlandse consumptie nog verder instort, met nog meer faillissementen als gevolg. Het is een verwoestende spiraal naar beneden die het land in armoede achterlaat. Een tijd later gaat het met ‘de economie’ van Thailand weer prima, want de exportproductie stijgt razendsnel. Thaise producten worden door de lage koers van de bath in het buitenland namelijk steeds goedkoper. Maar de werklozen, gepensioneerden en arbeiders krijgen geen compensatie voor hun verloren koopkracht en ook de productie voor binnenlands gebruik blijft nog jaren achter. En de speculanten? Die hebben zich inmiddels op een ander land gestort.

Voor neoliberalen heet dit ‘vrijheid’, maar voor gewone mensen is het gewoon een overval die hen in armoede achterlaat

Een horrorscenario. Voor neoliberalen heet dit ‘vrijheid’, maar voor gewone mensen – vooral in ontwikkelingslanden – is het gewoon een overval die hen in armoede achterlaat. Al in de jaren zeventig werd door econoom en Nobelprijswinnaar James To-bin voorgesteld een kleine belasting te heffen op elke aankoop van buitenlandse valuta. Zijn doel was vooral om geld binnen te halen voor ontwikkelingshulp, maar als positief neveneffect zou het ook speculatie met valutakoersen tegengaan. Na het uitbreken van de Azië-crisis in 1997 schreef Ignacio Ramonet in het Franse maandblad Le Monde Diplomatique een artikel over deze zogenaamde Tobin Tax, en riep op tot het vormen van een organisatie die hiervoor zou strijden. Tot zijn verbazing werd hierop massaal positief gereageerd door vakbonden, politieke partijen, NGO’s en individuen, waarna de oprichting van ‘Attac’ snel een feit was. Attac is de Franse afkorting voor Associatie voor Tobin Tax en Hulp aan Volkeren. Nog geen drie jaar na de start telt de organisatie ruim 25.000 leden in 180 lokale afdelingen in Frankrijk en zusterorganisaties in zeventien landen. Christophe Ventura, internationaal secretaris van Attac Frankrijk: ‘Niemand had gedacht dat het zo snel zou gaan, maar het verzet tegen het kapitalisme groeit met de dag. Attac staat inmiddels ook voor meer dan alleen maar de invoering van een Tobin Tax. De acties van de lokale afdelingen gaan net zo vaak over genetisch gemanipuleerd voedsel, lokale werkgelegenheid, milieu, schulden en mensenrechten als over speculatie met flitskapitaal.’

Een erg populair actiemiddel is de burgerinspectie van lokale supermarkten

Attac was ook aanwezig bij de protesten tegen de WTO in Seattle vorig jaar. Ventura: ‘Dat was een absoluut keerpunt. Voorheen trok verzet tegen de liberalisering van de wereldhandel alleen maar kleine clubjes, maar nu participeerden honderden organisaties, van milieugroeperingen tot vakbonden. Uit Frankrijk was er ook José Bové, de leider van de boerenvakbond Confédération Paysanne. Deze bond was ook een van de belangrijkste oprichters van Attac, en onze president is uit die organisatie afkomstig.’ Volgens Ventura spreidt Attac zich momenteel uit als een olievlek: ‘Al in zeventien landen zijn Attacs opgericht en er zullen er steeds meer bijkomen.’ Naast de lokale afdelingen zijn in Frankrijk inmiddels ook zo’n zeventig gemeenten als geheel lid geworden. Sylvie Derrien, coördinatrice van de lokale Attac-afdelingen in Frankrijk: ‘Deze gemeenten stellen zich achter onze eisen voor democratische controle op kapitaalverkeer en hebben zich officieel Attac-gemeente verklaard. Niet dat zij het internationale kapitalisme kunnen beteugelen, maar ze hebben natuurlijk een prima uitstraling.’ De lokale afdelingen organiseren naast reguliere vergaderingen ook acties die gericht zijn op het publiek. Derrien: ‘Op openbare lezingen over de werking van financiële markten komen soms honderden mensen af. Daar blijkt grote behoefte aan te bestaan. Verder zijn de Attac-afdelingen altijd te vinden met een stand op elke bijeenkomst waar publiek te verwachten valt, of gewoon in de lokale kroeg. Zij richten zich daarmee vooral op de verspreiding van informatie, over Attac zelf maar natuurlijk ook over de punten die voor ons van belang zijn zoals speculatie en genetische manipulatie. Een erg populair actiemiddel is de burgerinspectie van lokale supermarkten. Daar wordt door onze leden een lijst opgesteld van welke genetisch gemanipuleerde producten zij verkopen en geven daarover dan voorlichting aan de klanten.’

Elke Attac-afdeling heeft zijn eigen website. Centrale webmaster Laurent Jésover: ‘Dat is wel een beetje een vereiste. Naast een bestuur moet een afdeling zeker iemand hebben die de website kan bijhouden, of mij van voldoende informatie voorziet om dat te doen. Op die site zijn alle vergaderingen en acties van de afdelingen te lezen, zodat iedereen van elkaars activiteiten op de hoogte kan blijven. Internet is sowieso belangrijk voor Attac, want we geven wekelijks een e-mail nieuwsbrief uit met aankondigingen van acties en achtergrondartikelen.’

‘Het is niet de bedoeling dat Attac-Nederland een grote tegenbeweging wordt’

Attac is inmiddels ook in Nederland doorgedrongen. Eind vorig jaar vond de oprichtingsbijeenkomst plaats en inmiddels is het ledental gegroeid tot zo’n 200 leden. Hans van Heijningen, coördinator van solidariteitsfonds XminY, heeft voorlopig de praktische coördinatie van Attac-Nederland op zich genomen: ‘Het is niet de bedoeling dat we een grote tegenbeweging worden, maar we hopen onze leden te kunnen stimuleren ieder op hun eigen terrein te strijden voor de actiepunten van Attac. Die leden hebben vaak goede ingangen en netwerken: politici, vakbondskaderleden, journalisten. Als zij zelf in beweging kunnen komen, levert dat meer op dan een nieuwe organisatie zou kunnen bewerkstelligen.’

Attac-Nederland heeft voor zichzelf vijf speerpunten geformuleerd: invoering van de Tobin Tax, democratische controle over nationaal kapitaalverkeer, afschaffing belastingprivileges voor bedrijven, hogere belasting op kapitaalwinsten en hoofdelijke aansprakelijkheid van bestuurders en aandeelhouders van grote bedrijven. Van Heijningen: ‘Rond de jaarvergadering van het IMF en de Wereldbank op 26 september mobiliseren wij geen mensen naar Praag maar organiseren wij in Nederland enkele publieksacties.’

Meer info over Attac en de Engelstalige digitale nieuwsbrief Sand in the Wheels: www.attac.org

Attac Nederland: www.attac.nl, telefoon (ook voor info over de acties eind september): (020) 627 96 61.