Dubbele petten in de wetenschap
'Ik peil wel eens hoe mijn conclusies zullen vallen bij APG. En soms stem ik dan even af. Better safe than sorry', zegt ‘pensioenhoogleraar’ Fieke vd Lecq.
'Wil je succes hebben, dan moet je geld genererend vermogen hebben', zegt Hoogleraar duurzaamheid Catrinus Jepma.
'Unilever bedenkt welke onderwerpen onderzocht moeten worden en zoekt contact met universiteiten.'
'Verwevenheid van belangen is geen uitzondering, het is het uitgangspunt van waaruit veel onderzoekers hun werk verrichten.'
Dit zijn vier citaten uit het onderzoek van de Groene Amsterdammer van 27 november 2014. Ze zeggen veel over de stand van de wetenschap. Verwevenheid van belangen is het uitgangspunt.
De cijfers liegen er niet om:
- 80% van de hoogleraren heeft één of meer nevenfuncties.
- Gemiddeld heeft een hoogleraar 3,7 bijbaan.
- Ongeveer 30% van de respondenten kent gevallen van belangenverstrengeling.
De regering juicht de verwevenheid toe, want de wetenschap moet zich verbinden met de maatschappij en met het bedrijfsleven. De enige eis die overblijft, is transparantie. Bijbanen zijn prima, sponsoring ook, als je maar vertelt uit wiens naam je opereert.
Maar ook dat lukt niet, blijkt uit het onderzoek: ongeveer een derde van de nevenfuncties blijft onvermeld, hoewel dit verplicht is volgens de Gedragscode van de Universiteiten. Een kwart van de hoogleraren kreeg niet eens het verzoek om zijn nevenfuncties te melden.
Onafhankelijke wetenschap lijkt mij een vanzelfsprekendheid. Maar dat is het niet meer, blijkt uit het onderzoek. Verwevenheid wordt actief toegejuicht vanuit Den Haag. Zie ook de nieuwe Wetenschapsvisie 2025, die opnieuw bol staat van de kruisbestuiving tussen wetenschap en bedrijfsleven.
Blijft over transparantie. Want als onafhankelijkheid niet meer is gegarandeerd, moeten wij weten wie wij voor ons hebben. Is het een hoogleraar of is het een gesponsorde hoogleraar? En wie is dan de geldschieter? Het lijkt mij vanzelfsprekend dat het publiek hiervan op de hoogte wordt gesteld. Desnoods door middel van een icoontje rechtsboven in beeld, als die hoogleraar op TV staat te vertellen hoe knapperig het beschuit is.
In 2008 stelde ik voor het eerst Kamervragen over nevenfuncties van hoogleraren, nu zes jaar geleden. Uit onderzoek van de Volkskrant bleek dat een kwart van de hoogleraren wordt gesponsord. Aanvankelijk zette toenmalig onderwijsminister Plasterk in op vrijwillige transparantie. Dat bleek niet te werken, dus dreigde hij met een landelijk register. Het zou er nooit komen.
In 2013 bleek uit onderzoek van de Groene dat 60 procent van de hoogleraren economie en verwante studies bijklust. 44 procent heeft banden met de commerciële sector. Bekend voorbeeld is hoogleraar economie Peter Kavelaar, die bij Pauw en Witteman vertelt dat het wel meevalt met Nederland Belastingparadijs. Je haalt opgelucht adem, totdat je hoort dat hij bijklust als adviseur bij Deloitte, bekend van belastingadviezen aan bedrijven. Het was niet de wetenschap die sprak, het was de markt die sprak, vermomd als hoogleraar. Mijn Kamervragen - op basis van dit onderzoek uit 2013 - halen wederom weinig uit. “Het is niet nodig” om de gedragscode aan te scherpen, omdat “universiteiten afspraken nakomen.” De vele dubbele petten zijn geen probleem, volgens minister Bussemaker. Het is “een uiting van de sterkere interactie tussen instellingen en de samenleving zoals wordt beoogd met valorisatie en het topsectorenbeleid.”
Vorig jaar december diende ik een motie in om een landelijk register te maken van nevenfuncties. De motie krijgt nauwelijks steun. Nu heeft De Groene een overzicht gemaakt en dat verdient alle waardering. Maar dit overzicht zal achterhaald raken en het is juist zo belangrijk dat het up-to-date blijft. Het ministerie van OCW zou dat op zich moeten nemen. Bijvoorbeeld door een website te maken: dubbelepetten.nl. Wie hamert op verwevenheid, moet tenminste pal staan voor transparantie.
Op 25 november kregen we de Wetenschapsvisie 2025. Hoopvol blader ik naar het hoofdstuk integriteit. Helaas, geen letter over nevenfuncties. Hooguit enkele obligate woorden over transparantie. Verder weer veel nadruk op de interactie tussen wetenschap en bedrijfsleven. En veel ongeduld, om wetenschap nog lucratiever te maken. In NRC van afgelopen weekend maakt hoogleraar Vincent Icke er korte metten mee. Sturing van wetenschap is onmogelijk. Als we dat vroeger ook hadden gedaan, zouden we nog steeds bezig zijn goud uit lood te maken. “Het is geen visie, maar een poging de wetenschap te knevelen onder het mom van efficiëntie, met een cynisch beroep op het heersende populisme.”
Als de wetenschap willens en wetens de markt op wordt gejaagd, wordt onafhankelijkheid een fictie. Als openheid over nevenfuncties wordt verwaarloosd, weet het publiek niet naar wie het luistert. Dan worden dubbele petten de norm, onder het mom van ‘valorisatie’ en interactie. Dan krijgen we Wetenschap op Bestelling, zoals de KNAW eerder schreef. Ik kies daar niet voor. Samenwerking is prima, maar onderzoek dient vrij te zijn van marktprikkels. Geen wetenschap op bestelling, maar wetenschap in vrijheid. Op zoek naar vondsten zonder uitkomsten die vooraf met de geldschieter worden afgestemd.
Deze column werd door Jasper van Dijk uitgesproken bij het debat van de Groene Amsterdammer over nevenfuncties van hoogleraren op 8 december 2014 in Amsterdam.