De schijnwerpers op de 1 procent

Wat weten we van de verdeling van het kapitaal en van de 1 procent? Tweehonderd jaar na de geboorte van Marx, probeert de World Inequality Database op de website wid.world de verdeling van inkomen en vermogen zo precies mogelijk systematisch in kaart te brengen. Wiemer Salverda levert de Nederlandse bijdrage. “Als je die data hebt, kun je op zoek naar de krachten daarachter.”

Vaandeldrager van een beweging van meer dan honderd onderzoekers die de 1 procent gaat ontmaskeren, zo werd Thomas Piketty in januari in het Algemeen Dagblad geportretteerd. “Iedereen moet weten hoe ongelijk deze wereld is”, stond er boven het stuk – een quote van Piketty.

Piketty kwam in 2014 met de studie Kapitaal in de 21e Eeuw. Door bestudering van historische gegevens toonde hij aan dat door de geschiedenis heen kapitaal sneller neigt te groeien dan de economie. Met inkomen uit kapitaal word je dus sneller rijk dan met inkomen uit arbeid. Piketty lanceerde de formule ‘r>g’: het rendement uit kapitaal is hoger dan de economische groei. De conclusie, populair gezegd: wie geen rijke ouders heeft, kan moeilijk echt rijk worden.

Piketty kwam tot die stelling na het combineren van de belastinggegevens met de nationale rekeningen: grofweg het bruto binnenlands product, dus de som van alle goederen en diensten die in een land in een jaar gemaakt worden. Wie beide data heeft, kan uitzoeken hoe het nationaal inkomen over de bevolking verdeeld is. En ook welk deel daarvan wordt verdiend met arbeid en met kapitaal. Kapitaal groeit door de tijd heen met gemiddeld zo’n vijf procent per jaar, stelt Piketty. Een bedrag van honderd euro is dertig jaar later dan 432 euro. En na honderd jaar 13.150 euro. Laat diezelfde honderd euro meegroeien op het ritme van de economie – zo’n anderhalf procent per jaar, over de laatste decennia – en je hebt na dertig jaar 156 euro, en na honderd jaar 443 euro. Op de korte termijn lijkt een paar procent per jaar niet uit te maken, zegt Piketty. Maar op de lange termijn helpt het effect van groei over groei te verklaren waarom de rijkste 1 procent van de wereld inmiddels rijker is dan de overige 99 procent samen.

“De manier waarop we ongelijkheid meten is nooit neutraal”, schrijft Piketty. “Een gebrek aan zicht op de inkomens boven het negentigste percentiel wordt meestal toegeschreven aan “een gebrek aan data’, maar die kunnen worden ondervangen door gebruik te maken van adequate bronnen.”

Dat is precies wat hij doet. Statistische bureaus delen de samenleving vaak op in decielen (tien groepen van tien procent), of quintielen (vijf groepen van twintig procent) en pakken daar gemiddelden van, maar registreren daarboven niets. Piketty onderscheidt binnen de bovenste 10 procent nog eens de bovenste 5, de bovenste 1 en de bovenste 0,1 procent. Die zet hij af tegen de onderste 50 procent en de 40 procent daarna. Zo’n indeling laat bijvoorbeeld zien dat het inkomen van de rijkste 0,1 procent van de wereldbevolking sinds 1980 evenveel is gegroeid als dat van de armste 50 procent. Indelingen die statistische bureaus van overheden nooit maakten – mochten ze de informatie al op deze schaal analyseren.

“Sinds het boek hebben we van overheden, onderzoekers en verschillende instellingen nieuwe informatie gekregen”, zegt Piketty in het Algemeen Dagblad. “We slaan de handen ineen met onderzoekers die heel nauwkeurig de belastingafdrachten van mensen en bedrijven in kaart brengen.”

De onderzoeker van de data voor Nederland: Wiemer Salverda.

Hoe treed je toe tot zo’n select gezelschap?

“Thomas Piketty is al vroeg internationaal gaan samenwerken, met onderzoekers als Emmanuel Saez en Tony Atkinson, om de analyse van belastingaangiften en nationale rekeningen in meer landen te maken. Ik hoorde daar in 2001 over, van Atkinson, op een conferentie. Toen heb ik hem aangeboden dat samen voor Nederland te doen.”

Wat is tot nu toe de bijdrage van dit project aan het publieke debat?

“Het groeiende besef dat ongelijkheid door de tijd heen verandert. Een eeuw geleden was de ongelijkheid enorm. Toen is die sterk afgenomen, door kapitaalvernietiging in de twee Wereldoorlogen en de opbouw van sociale zekerheid in West-Europa. Sinds dertig, veertig jaar stijgt de ongelijkheid overal weer. Met dat besef kun je vervolgens op zoek naar de krachten erachter. Zo’n beweging als Occupy – met hun frame van de 1 tegen de 99 procent – bouwt daar rechtstreeks op door.”

Piketty staat nogal ideologisch in het debat. Wat zegt dat over de groep als geheel?

“Piketty is nogal fel op geërfd vermogen, zoals dat van de erfgenaam van L’Oreal, mevrouw Bettencourt. Nooit gewerkt en toch de rijkste vrouw ter wereld, met 42 miljard. Maar niet de hele groep staat zo uitgesproken in het debat. En dat is ook verstandig. Het maakt het resultaat sterker. Niemand die betwijfelt dat onze bevindingen zuiver de uitkomsten van administratieve data zijn.”

Wat zijn de belangrijkste inzichten uit uw bijdrage over Nederland?

“Ook hier groeit de ongelijkheid in inkomen tussen de onderste 50 procent en de bovenste 10, of de bovenste 1 procent (zie afbeelding op pagina 20 - red.). Herverdeling dempt een deel daarvan, maar niet alles. Mensen met de hoogste inkomens hebben gemiddeld al hogere vermogens. Zo zie je hoe de inkomensongelijkheid doorwerkt op de vermogensongelijkheid.”

Zijn er ook dingen die je niet ziet, of die je beter zou willen zien?

“In alle landen zien we dat het totaal van het bij de Belastingdienst geregistreerde inkomen lager is dan het totaal van de Nationale Rekeningen. Met andere woorden: er wordt geld verdiend dat niet wordt opgegeven als inkomen bij de Belastingdienst. Voor een deel weten we hoe dat kan. De Belastingdienst vraagt namelijk niet alles. Wie een bv heeft, kan daar inkomen uit onderneming in zetten als aanmerkelijk belang, dat niet wordt belast. Ook de winst op vermogen weten we niet, omdat we vermogenswinst niet effectief belasten. De Belastingdienst heft alleen een vast, fictief rendement op vermogen, of dat nou de spaarbankrekening van een huishouden is of van iemand die met miljoenen op de beurs speculeert. Nog een punt is dat we niet het inkomen of vermogen weten van degenen die erfenissen en schenkingen ontvangen. In een onderzoek daarnaar kwam ik tot de “beredeneerde conclusie’ dat erfenissen en schenkingen de vermogensongelijkheid in stand houden – een beredeneerde conclusie, want de precieze cijfers ontbreken.

Dat is één ding. Het tweede is natuurlijk het buitenland, en het vermogen dat daar buiten ons zicht staat. Die twee dingen samen maken dat je het als land alleen nooit compleet krijgt.”